Innovatsiyalar vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

17 
3. Korxonaning tashqi iqtisodiy samaradorligini oshirish yo`llari va omillari 
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligini oshirish yo`llari ilmiy va texnologik 
taraqqiyotni joriy qilishni, shu jumladan texnologiya va texnologiyalarning so `nggi ilmiy 
yutuqlari asosida ishlab chiqarish fondlarini inqilobiy qayta jihozlashni o `z ichiga oladi. 
Texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni jalb qilish, texnik, tashkiliy, ijtimoiy va 
iqtisodiy omillarni jalb qilish mehnat unumdorligini oshirishni sezilarli darajada oshiradi.
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorliginisamaradorligini oshirish – korxona 
rahbariyatining doimiy vazifasidir. Bu vazifani yechish amaliyotda quyidagi omillar bilan 
bog`liq bo`ladi:
- bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda eng 
kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta`minlovchi, optimal ishlab 
chiqarish jarayonini tanlash;
- iste`molchilar talabini qondirishga yo`naltirilgan mahsulotni sotish va yuqori 
daromad (foyda) olish;
- aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish 
zahiralarini yaratish.
Xo`jalik samaradorligini oshirish omillarining yuqorida sanab o`tilgan har biri, 
faoliyat yuritishning turli shakl va ko`rinishlari yordamida, ishlab chiqarish samaradorligi 
asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o`zaro aloqasini inobatga olgan holda amalga 
oshiriladi. Xo`jalik samaradorligini baholash, korxonada foyda - laniladigan resurs turlari 
bo`yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan o`lchanishi mumkin. Masalan, ishchi 
kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va mahsulotning mehnat 
sig`imi ko`rsatkichlari yordamida baholash mumkin. Mahsulotning mehnat sig`imi 
mehnat unumdorligiga teskari kattalik bo`lib, sarflangan mehnat miqdorining ishlab 
chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati sifatida aniqlanadi. Mehnat qurollari (asosiy 
fondlar) dan foydalanish samaradorligi mahsulotning fond sig`imi va fond qaytimi 
ko`rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Bunda fond qaytimi korxona asosiy fondlarining 
bir birligiga to`g`ri keluvchi ishlab chiqarilgan mahsulotni anglatsa, fond sig`imi esa fond 
qaytimiga teskari kattalik bo`lib, yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo`lgan 
kapital qo`yilmalarni aniqlash vazifasini bajaradi. Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond 
sig`imi qanchalik past bo`lsa, ishlab chiqarish va mehnat qurollaridan foydalanish 

---

18 
samaradorligi shunchalik yuqori bo`ladi va aksincha. Mashina va uskunalardan unumli 
foydalanish, ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish hamda xodimlar 
malakasini oshirish, fond qaytimini ko`paytirishning muhim zahirasi hisoblanadi. Mehnat 
qurollaridan foydalanish samaradorligi, mahsulotlarning material sig`imi yordamida 
sarflangan xom ashyo, material, yoqilg`i, energiya va mehnat predmetlarining umumiy 
qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati orqali aniqlanadi. Mahsulotning 
material sig`imi qanchalik past bo`lsa, ishlab chiqarish samaradorligi shunchalik yuqori 
bo`ladi. Biroq mahsulot material sig`imini kamaytirish, uning sifatini pasaytirish yoki 
texnologiya meyor va qoidalarini buzish hisobiga amalga oshirilmasligi lozim. Material 
sig`imining bu tarzda kamaytirilishi iqtisodiy jinoyat hisoblanadi va qonunga asosan 
jazoga tortiladi. Bozor sharoitlarida korxona xo`jalik faoliyati samaradorligining 
umumlashtiruvchi yoki mezon ko`rsatkichi sifatida rentabellik yoki kapitalning 
daromadliligini qabul qilish mumkin. Nisbatning kattalashishi mehnat, moliya, 
texnologiya va moddiy resurslaridan unumliroq foydalanishni anglatadi. Chunki aynan 
ular ishlab chiqarish hajmi va xarajatlari, mahsulot bahosiga ta`sir o`tkazadi. Xo`jalik 
faoliyati minimal xarajatlar bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish yo`lga qo`yilgan 
joylarda samaraliroq bo`ladi. 
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligini oshirish, xo`jalik yuritishning bozor 
tizimi hamda har qanday davrning muhim talabidir. Samaradorlik istalgan korxonaning 
iqtisodiy barqarorligi va faoliyat yuritish qobiliyatini aks ettiradi. Har qanday ishda, 
jumladan, 
korxonalar 
faoliyatida 
samaradorlikning, 
ijobiy 
natijalarning 
mavjud 
bo`lmasligini, obrazli qilib aytganda, ovoragarchilik, vaqt, kuch va resurslarni yo `qotish 
bilan izohlash mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti korxonalarning ishlab chiqarish faoliyati 
samaradorligini oshirishda muhim omil bo`lib kelgan va hozirda ham o`z ahamiyatini 
yo`qotmagan. Mazkur omildan quyidagi yo`llar bilan foydalanish mumkin:
- ishlab chiqarish va mehnatni mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish hamda 
majmua ravishdagi mexanizatsiyalashtirish;
- asosiy texnologik jarayonlarni robotlashtirish;
- progressiv, mehnat hamda resurslarni tejashga yo`naltirilgan texnologik 
jarayonlarni amaliyotga kiritish va ulardan keng foydalanish;

---

19 
- xom ashyo va materiallar (mehnat predmetlari) zamonaviy turlarini yaratish va 
ulardan foydalanish; 
- ishlab chiqarishni tashkil qilish, rejalashtirish va boshqarish jarayonlarida 
zamonaviy axborot texnologiyalaridan, hisoblash texnikasidan foydalanish;
- ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil qilish. Amaliyotda fan-texnika 
taraqqiyotining, jumladan, uning tarkibiy qismlarining ahamiyati va rolini inkor qiluvchi 
yoki tushunmovchi korxonani topish amrimahol. Biroq ushbu omilni amalga oshirish 
uchun faqatgina xohish va istaklarning o`zigina etarli emas. Buning uchun birinchidan, 
fan-texnika taraqqiyotining ayni paytda zarur bo`lgan yo`nalishlarini izlash va aniqlash, 
ikkinchidan, pul mablag`larini va boshqa zarur bo`lgan resurslar (investitsiyalar) izlab 
topish, uchinchidan, zamonaviy ilmiytexnikaviy ishlamalarga ixtisoslashgan ilmiy-
tadqiqot institutlari, konstruktorlik, texnologik va boshqa ilmiy muassasalar bilan kerakli 
aloqalarni “bog`lash”, to`rtinchidan, o`z ilmiy-texnikaviy maqsadlarining samaraliligini 
hisoblab chiqish talab qilinadi. Fan-texnika taraqqiyoti so`nggi paytlargacha evolyusion 
ravishda 
rivojlanib 
kelmoqda 
edi. 
Asosiy 
e`tibor 
amaldagi 
texnologiyalarni 
takomillashtirish, mashina va uskunalarni qisman zamonaviylashtirishga qaratilgan edi. 
Bunday chora - tadbirlar ma`lum bir cheklangan natijalarga olib kelardi. Yangi 
texnikalarni ishlab chiqish va amaliyotga kiritishdan manfaatdorlik talab darajasida 
emasdi. Ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning xorijiy progressiv texnologiyalari 
“ekspluatorlik 
belgisi” 
sifatida, 
ishlab 
chiqarishni 
avtomatlashtirish 
va 
mexanizatsiyalashtirish esa ishsizlikning asosi sifatida qabul qilinar edi. Xorij 
tajribalariga kapitalistik tajriba deb qaralardi hamda bu tajribalarning keng tarqalishiga 
yo`l qo`yilmas edi. Bozor munosabatlari shakllanayotgan hozirgi sharoitlarda, chuqur 
sifat o`zgarishlari, tamoyillari yangi texnologiyalar va so`nggi avlod texnikasiga o`tish, 
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini fan va texnikaning eng yangi yutuqlari asosida qayta 
qurollantirish zarur. Shu bilan bir qatorda olimlar, konstruktorlar, muhandis va 
ishchilarning ijodiy ruhda mehnat qilishlari uchun iqtisodiy va ijtimoiy manfaatdorlikni 
yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, Yaponiya korxona va firmalarida ijodiy 
guruhlar, sifat guruhlari tashkil qilingan, ya`ni fan-texnika taraqqiyoti bilan uzviy bog`liq 
bo`lmish universitetlar, ilmiy markaz va laboratoriyalar bilan aloqalar rivojlantirilmoqda. 
Yaponiyaning bugungi kunda robotlar hamda zamonaviy texnika va texnologiyalarning 

---

20 
boshqa turlarini yaratishda birinchi o`rinlarda turishi ham bejiz emas. Korxonalar ishlab 
chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirishning muhim omillaridan yana biri sifatida 
mavjud ishlab chiqarish salohiyati - asosiy va aylanma fondlar, ishchi kuchidan 
tejamkorlik asosida, iloji boricha unumliroq foydalanishni ko`rsatish mumkin. Bundan 
tashqari ularga buyumlashgan mehnat sarflanganligi, ya`ni korxonaning bugungi 
egalaridan tashqari avvalgi avlod vakillarining ham mehnati mavjudligi bilan izohlash 
mumkin. Bozor sharoitlarida ishlab chiqarish salohiyatidan unumli foydalanish zaruriyati 
haqida qayta ta`kidlashga ehtiyoj yo`q: birinchidan, bozor “vakuumni”, harakatsizlikni, 
xo`jasizlikni va yo`qotishlarni kechirmaydi, ikkinchidan, o`z imkoniyatlari va 
resurslaridan yetarlicha foydalanmaydigan korxona istiqbolga ega bo `lmaydi hamda 
bankrotga uchrashga asos yaratadi. Shu sababli barcha turdagi resurslardan samarali 
foydalanish va ayniqsa ishlab chiqarishning barcha bo`g`inlarida tejamkorlikka rioya 
qilish har bir korxona faoliyatining muvaffaqiyat qozonishining garovi hisoblanadi. 
Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirishda tashkiliy-iqtisodiy 
omillar, jumladan, boshqaruv ham muhim o`ringa ega. Ularning ahamiyati ishlab 
chiqarish miqyosining o`sishi va xo`jalik aloqalarining murakkablashishi bilan ortib 
boradi. Bu omillar qatoriga birinchi o`rinda, oqilona ishlab chiqarish shakllarini yaratish 
va mavjudlarini takomillashtirish - konsentratsiya, ixtisoslashtirish, kooperatsiya va 
kombinasiya qilishni kiritish mumkin. Boshqaruvda esa, boshqarish, rejalashtirish, 
iqtisodiy rag`batlantirishning usul va shakllarini, ya`ni korxona faoliyatining butun 
xo`jalik mexanizmini takomillashtirishda ifodalanadi. Korxona rahbarining ish stili va 
usullari fantexnika taraqqiyoti va bozor iqtisodiyotiga mos kelishi zarur. Masalan, 
korxona direktori bilimi, tajribasi va kasbiy malakasiga ko`ra, oddiy xodimlar va 
bo`linma (xizmat) rahbarlaridan yuqori turishi lozim. Aks holda u jamoani kerakli tarzda 
boshqara olishi hamda muvaffaqiyatga erishishi va imidjga ega bo`lishi qiyin. 
Rejalashtirishda 
rejalarning 
balanslashtirilishi, 
ko`rsatkichlar 
tizimini 
optimal 
shakllantirish, rejalashtirilayotgan maqsadlar resurslar bilan ta`minlanishi muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bu esa o`z navbatida korxonadagi iqtisodiy faoliyatni 
kuchaytirishni, rejalashtirish va iqtisodiy hisob-kitoblarni hamda zamonaviy kompyuter 
texnikasi va uning reja iqtisodiy hisob-kitoblarini amalga oshirishdagi imkoniyatlarini 
yaxshi biluvchi, savodli va malakali iqtisodchilarni tanlashni talab qiladi. Korxona 

---

21 
faoliyatining 
samarali 
bo`lishida 
ishlab 
chiqarishni 
intensivlashtirish, 
ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarning turi va sifatini oshirish hamda jahon standartlari 
darajasiga yetkazish, korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasini yaxshilash kabi omillar 
ham muhim o`rinni egallaydi. Bunga esa zamonaviy mashina va asbob-uskunalar, 
zamonaviy texnologiyalar, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning ilg`or 
usullaridan foydalanish orqali erishiladi. Albatta, yuqorida keltirib o `tilgan omillarni 
amalga oshirish ma`lum bir resurslar va vaqt sarflashni talab qiladi. Biroq bu 
muammolarning mohiyati va ahamiyatini o`zgartirmaydi. Amaliyot shuni ko`rsatadiki, 
zamon bilan hamnafas holda harakat qiluvchi, barcha faoliyat turlarida tejamkorlikka 
rioya etuvchi, o`z salohiyatidan unumliroq foydalanuvchi, zamonaviy fan va texnika 
yutuqlariga tayanuvchi korxona o`zining bugungi kundagi muvaffaqiyatlaridan tashqari, 
kelajakda ham muvaffaqiyatlarga erishishini, jumladan, bozordagi o`z o`rni va 
raqobatchilik 
muhitida 
qulay 
ahvolda 
bo`lishini 
ta`minlaydi. 
Korxonaning 
samaradorligini 
oshirish 
yo`llari 
iqtisodiyot 
rejimidan 
foydalanishni 
anglatadi. 
Resurslarni tejash omillari yoqilg`i, xom ashyo, materiallar va energiya uchun doimiy 
ehtiyojni qondirish uchun hal qiluvchi bo`lishi kerak. Bundan tashqari, korxona 
samaradorligini oshirishning yo`llari asosiy resurslar va tashkilot mablag`larini eng 
yaxshi taqsimlash va ulardan foydalanish bo`yicha tadbirlar kiradi. Korxonaning ishlab 
chiqarish salohiyatidan faol foydalanish juda muhimdir, ishlab chiqarish uskunalarini 
maksimal darajada yuklash uchun ishlab chiqarish ritmiga rioya qiling. Ushbu tadbirlar 
natijasida keraksiz investitsiyalar va investitsiyalarsiz tayyor mahsulotlarning jadal 
o`sishi tezligi bo`ladi.
Rejalashtirilgan yoki korxonaning samaradorligini o`lchash jarayoni korxonaning 
samaradorligini aniqlash jarayoni mezonning ta`rifi va tegishli ko`rsatkichlar tizimini 
shakllantirish bilan bog`liq. Korxonalar bir nechta guruhlarga bo`linadi: Umumiy 
samaradorlik; Mehnatni tashkil etish va ulardan foydalanish samaradorligini aks 
ettiruvchi ko`rsatkichlar; Ishlab chiqarish aktivlarini ishlatish va taqsimlashni tavsiflovchi 
ko`rsatkichlar; Barcha moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini aks ettiruvchi 
ko`rsatkichlar. Korxonaning ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyati samaradorligini 
oshirish uchun harakatlar va tadbirlar to`plami korxona samaradorligini oshirish usullari 
deb ataladi. Ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirishning asosiy usullari, 

---

22 
mehnat intensivligi va resurslarni va xom ashyodan oqilona foydalanish, ularning 
mablag`lari va investitsion faoliyatini takomillashtirishning asosiy usullarini qamrab 
oladi. 
Tashkilot samaradorligini oshirishning muhim joyi tashkiliy va iqtisodiy omillar 
tomonidan banddir. Shuningdek, ijtimoiy infratuzilmani va boshqaruv usullarini 
rivojlantirish zarur. Menejmentning usullari va shakllarini, rejalashtirish usullarini, 
rag`batlantirish, rag`batlantirish zarur. Kamaytirishda maxsus joy shishish Resurslarning 
xarajatlari va butun tashkilot iqtisodiyotining jadallanishi mahsulotni sotish uchun 
berilgan sifat darajasining o`sishiga tegishli. Mahsulot sifati darajasi orqa nazorat talab 
qilingan asosiy omil bo`lishi kerak. 
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish usullari - belgilangan yo`nalishlarda 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo`yicha aniq chora-tadbirlar to`plami. Ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy usullari: mehnat samaradorligini oshirish 
va mehnat unumdorligini oshirish, mahsulotlar va oqilona foydalanishning kamayishi, 
tabiiy boyliklar, mahsulotning narxini qisqartirish va korxonalarning investitsion 
faoliyatini faollashtirish.
Har qanday korxona uchun korxona samaradorligini bu faqat bitta narsa daromadni 
oshirishdir. Ammo samaradorlikni oshirishning ko`plab usullari mavjud. Ko`pincha 
xarajatlarni kamaytirish uchun quyidagi usullardan foydalanadi: materiallarni arzon 
narxlarda xarid qilishdan, xodimlarning maoshi va uni pasaytirish kamayadi. Ammo 
kamaytirish xarajatlarini tejash uchun har qanday korxona yaratilmagan, ammo pul 
ishlash uchun. Va bundan ham ko`proq, xodimlarni kamaytirish, bugungi kunda bizda 
suzishga qodir bo`lishimiz mumkin, ammo biz korxonaning kelajagini xavf ostiga 
qo`yamiz. Shuning uchun, xarajatlarni hisobga olish kerakligini tan olish, men ushbu 
yo`lni korxonaning samaradorligini juda sekin va xavfli deb hisoblayman.
Ikkinchi o`rinda, mashhurlik, turli xil o`zgartirishlar variantlari: zamonaviy 
dasturiy ta`minotni joriy etishdan, ishlab chiqarish uskunalarini yangi, yanada samarali 
joyga almashtirishdan oldin. Turli xil turlarni kiritish korporativ tizimlar boshqarish. 
Sizga kompaniyaning biznes jarayonlarining bir qismini avtomatlashtirishga imkon 
beradigan yoki xodimlarning aloqalarini oshirishga imkon beradigan dasturiy ta`minot. 
Bular uchun dasturlar kiradi elektron hujjat aylanishi, shu jumladan korporativ veb -

---

23 
portallar. Avtomatlashtirishni ishlatish uzoq vaqt davomida korxonaning samaradorligini 
oshirishning eng yaxshi usuli sifatida o`zini yaxshi yo`lladi.
Yana bir ommabop usul so`nggi yillarda ishlab chiqilgan menejerlardan va yaxshi 
tasdiqlangan menejerlardan foydalanishga aylanadi. O`ziga xos tizimining namunalari va 
xatolarining usulini ishlab chiqmaslik, ammo boshqa korxonalar tomonidan yaratilgan 
foydalanish. Eng mashhur: sifat menejmenti tizimi (SMS). Teri ishlab chiqarish, cheklov 
nazariyasi (TOS), TPS va 6 ta sigm. Men nafaqat ushbu vazifaning murakkabligini, balki 
ushbu boshqaruv tizimlaridan foydalangan holda o`zgartirishlarning samaradorligini ham 
ta`kidlamoqchiman. Yuqori rahbariyatning ular tomonidan qurilgan boshqaruv tizimini 
tanqidiy baholash qobiliyatining qobiliyati va uning o`zgarishiga ko`proq qaror qilish 
yuqori professional kuchning belgisidir. Ko`pincha menejment tizimi korxonaning yangi 
egasining kelishi yoki top menejerlarni almashtirish bilan o`zgaradi. Korxonaning 
egalari, kompaniyaning eski jamoa rahbarlarini kutmasdan jamoani o`zgartirishga majbur 
bo`lishadi. Shuningdek, kompaniyaning o`zgarishi birin-ketin o`tkazilganda, bu 
kompaniyaning o`zgarishini bir-biri bilan o`tkazishga yordam beradigan holatlar ham 
mavjud, ammo bu korxonaning samaradorligini oshirishga yordam beradi, bu esa 
rahbariyatning samaradorligini o`zgartirishga olib keladi.
Yana bir yo`l bor, bu hatto eng mashhur, ammo men buni umuman ajratmadim, 
chunki qandaydir tarzda u yuqorida ko`rsatilganlardan birini ishlatadi. Bu usulning eng 
yaxshisi - `biror narsa qilishingiz kerak` degan iborani tasvirlaydi. Odatda direktor 
o`zining birinchi kaftlarini keltirib chiqaradi va korxona samaradorligini oshirishning 
mavzusida `miya hujumi` tashkil etadi. Bu ko`pincha korxonaning tashkiliy 
tuzilmasining o`zgarishiga olib keladi. Uyushma va bo`limlar va xizmatlarning 
bo`linishi, ularning yangi rahbarlari va boshqa shunga o`xshash tadbirlar tomonidan 
qayta olinadi. Ushbu motorlarning asosiy ma`nosi qarorlarni qabul qilish jarayonlarini 
tezlashtirish va biznes jarayonlari uchun javobgarlikni taqsimlashdir. Hammasi yuqorida 
aytib o`tilganidek, xodimlarni kamaytirish yoki asbob-uskunalar va dasturiy ta`minotni 
modernizatsiya qilish bo`yicha takliflar tugaydi. Ammo agar ushbu usullar allaqachon 
ishlatilgan yoki darhol samarasiz ko`rilgan bo`lsa, menejment tizimlaridan birini qo`llash 
qutqaruv doirasiga aylanadi.

---

24 
Korxonaning samaradorligini oshirishda muhim omil ilmiy va texnik taraqqiyot. 
Zamonaviy sharoitda, inqilobiy, sifatli o`zgarishlar, keyinchalik avlodlar texnikasiga, 
ilm-fan va texnologiyalarning so`nggi yutuqlari asosida milliy iqtisodiyotning barcha 
sohalarini tubdan qayta jihozlash zarur. Texnik va texnologiyalar, barcha texnik, balki 
tashkiliy, iqtisodiy va ham harakatchan radius o`zgarishlari ijtimoiy omillar 
Samaradorlikni sezilarli darajada oshirish uchun zarur shartlarni yarating. Yangi 
uskunalar va texnologiyalarni joriy etish amalga oshirilishi kerak, ilmiy tashkil 
etilishning progressiv shakllari keng qo`llaniladi, ishlab chiqarish madaniyatining 
o`sishini yaxshilash, protsedura va intizomni mustahkamlash. 
Korxonalarning 
samaradorligini 
oshirish 
va 
takomillashtirishning 
muhim 
omillaridan biri bu iqtisodiyot rejimidir. Resurslarni tejash yoqilg`i, energetika, xom 
ashyo va materiallar uchun o`sib borayotgan ehtiyojni qondirish uchun hal qiluvchi 
manbaga aylanishi kerak. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish asosiy vositalardan 
eng yaxshi foydalanishga bog`liq. Bu ishlab chiqarish potentsialidan foydalanish 
jadalidan foydalanish, ishlab chiqarishning maksimal darajada ko`tarilishi va shu asosda 
ishlab chiqarishning chegarasi va shu asosda, har bir turkumlar blokidan ishlab 
chiqarishni sezilarli darajada oshiradi. . Ishlab chiqarish ob`ektlaridan intensiv 
foydalanishni tashkil etishning natijasi qo`shimcha mahsulotlarning o`sish sur`atlarini 
tezlashtirishdir kapital qo`yilmalar. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning muhim 
joyi tashkiliy va iqtisodiy omillarni egallaydi. Ayniqsa, ijtimoiy ishlab chiqarishning 
iqtisodiy munosabatlari asoratlari bilan ijtimoiy ishlab chiqarishning o`sishi bilan 
ularning o`rni oshib bormoqda. Ijtimoiy infratuzilmani ishlab chiqarish va ishlab 
chiqarish samaradorligi darajasiga sezilarli darajada ta`sir ko`rsatadigan ijtimoiy 
infratuzilmani yanada rivojlantirishni talab qiladi. Bu butun iqtisodiy mexanizmni 
boshqarish 
shakllari 
va 
usullarini 
takomillashtirish, 
rejalashtirish, 
iqtisodiy 
rag`batlantirishni takomillashtirish. Xuddi shu omillar guruhida iqtisodiy hisoblash va 
moddiy javobgarlikni va boshqa sezgir iqtisodiy rag`batlantirish va boshqa sezgirlik va 
boshqa sezgir xo`jaliklarning bir nechta omillari keng qo`llaniladi. Korxona iqtisodiyotini 
faollashtirishda alohida o`rin, ma`lum bir foydalanuvchini kamaytirish mahsulot sifatini 
yaxshilashga tegishli. Bu vazifa doimiy e`tibor va nazorat qilish, har bir mehnat jamoasi 
faoliyatini baholashning asosiy omili bo`lishi kerak. Sanoat korxonasining moliyaviy 

---

25 
natijalarini tahlil qilish, daromad o`sishi va korxonada rentabellik asosida, ushbu 
bo`limda tezis Siz ba`zi xulosa qilishingiz mumkin sanoat korxonasi Quyidagi foyda 
o`sishiga, shuningdek rentabellik darajasida foyda oshishi mumkin:
Mahsulotni ishlab chiqarish va joriy etish, daromadlar va yangi investitsiyalar 
ko`payish orqali; 
Ba`zi bir ilg`or ishlab chiqarish usullarini joriy etish (chiqindilarni chiqindilarnisiz 
ishlab chiqarish, xom ashyoni qayta ishlash, boshqa sanoat va ishlab chiqarish uchun 
chiqindilarni qo`llash) hisobiga kamayishi;
Ko`proq qidirish qulay ta`minoterlar, xom ashyo va materiallarni saqlash va 
tashish uchun yuqori sifatli uskunalar, ularning xizmatlari narxlari, xom ashyo, vijdonan 
importi chastotasi; 
Mahsulotlar narxini pasaytirish orqali mahsulot sifatini oshirish.
Albatta, bu yangiliklar xarajatlarning ko`payishiga olib keladi, ammo oxir oqibat 
to`lovlarni amalga oshiradi va haqiqiy foyda keltiradi. Bundan tashqari, qisqa va o `rta 
muddatli va uzoq muddatli davrda qo`llanilishi mumkin bo`lgan korxona faoliyati 
iqtisodiy natijalarni takomillashtirish uchun bir qator takliflar kiritish mumkin:
Korxonani boshqarishni takomillashtirish va shu bilan menejment xodimlarining 
narxini pasaytirish; Asl sifatini yo`qotgan mahsulotlarni o`z vaqtida tugatish; Samarali 
amalga oshiring narx siyosatixaridorlarning ayrim toifalariga nisbatan farqlanadi, ya`ni 
doimiy mijozlar, mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bilan shug`ullanadigan firma 
kabi chegirmalar tizimini ishlab chiqish;
Uskunalar ishini muntazam ravishda nazorat qilish va sifatni kamaytirish va 
etishtirishning oldini olish uchun o`z vaqtida tuzatishni ta`minlash;
Yangi uskunalarni foydalanishga topshirish bilan, kadrlar tayyorlash uchun 
ularning malakasini oshirish uchun kadrlar tayyorlash uchun kifoya qilish (korxonaning 
hisobidan yoki katta chegirmalar bilan, ammo undan keyingi hujjatlar bilan), uni oldini 
olish uchun etarli past malaka tufayli taqsimlash;
Xodimlarni malakasini oshirish;
Xom va xom ashyo, ishlab chiqarish usullarini, shunda ularning tegishli axloqiy va 
moddiy reklamalaridan oqilona foydalanish bo`yicha takliflar berish imkoniyati;

---

26 
Asosiy natijalarga chambarchas bog`liq bo`lgan xodimlarni rag`batlantirish uchun 
samarali tizimni ishlab chiqish va joriy etish iqtisodiy faoliyat korxonalar va resurslarni 
tejash;
Ishchilarning huquqbuzarlik tizimlarini buzish yoki mehnat yoki texnologik 
intizomda foydalanish;
Jamoadagi moddiy muhitni (dam olish va bo`shatish xonasi, to`kish xonasi, 
sog`lomlashtirish va boshqa) ishlab chiqishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish va 
amalga oshirish; bu esa mehnat unumdorligining oshishiga ta`sir qiladi;
Ishchilarning eng katta ish qobiliyati va aksincha, kunning eng katta ish qobiliyati 
uchun foyda keltiradi;
Ijtimoiy so`rovlarni muntazam ravishda o`tkazib, ishchilarning xohish-istaklari, bu 
unumdorlikning ko`payishi bilan birga kelishni davom ettiradi;
Korxonaning ixtiyorida qolgan taqdirda, barcha soliqlarni to`laganidan keyin o`n 
uchinchi daromadli to`lovni to`lash uchun xodimlarni tashkil etish;
Sayohat chiptalarini sotib olish, ta`til uylarida, sanatoriyalar, sog`liqni saqlash 
idoralarida 
sayyohlik 
chiptalarini, 
sanatoriyalar, 
sog`liqni 
saqlash 
idoralarida 
vaucherlarni qisman to`lovlarni amalga oshirish;
Oqilona taklifni tayinlash uchun xodimni korxonani boshqarishda ishtirok etish 
huquqini ta`minlash;
Xom-ashyo va tayyor mahsulotni saqlash va tashish uchun sharoitlar ustidan 
doimiy nazorat.
Korxonaning hozirgi faoliyatida nisbatan, nisbatan kichik miqyosda, nisbatan 
kichik va tezda to`lanadigan tashkiliy va texnik tadbirlarni amalga oshirish zarurati. 
Bunday tadbirlarning asosiy maqsadi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun 
kamaytirildi. Har bir korxona katta muammolar to`plami to`g`risida qaror qabul qiladi: 
ishlab chiqarilgan mahsulotlar nomenklaturasini aniqlash; ushbu mahsulot bilan qaysi 
bozor yoki uning segmentiga borish; Tovarlarni ishlab chiqarish va sotish uchun qanday 
texnologiyalar; qaysi manbalarning tarkibi zarur va mehnat, moddiy va moliyaviy 
resurslarni qanday tarqatish kerak; Ma`lum bir davr uchun korxonaga, ayniqsa sifatli va 
texnik xususiyatlar tovarlar, ishlab chiqarish va sotish samaradorligi va boshqalar.

---

27 
Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi o`zaro bog`liq ko`rsatkichlardir. 
Cheklangan ishlab chiqarish qobiliyatlari va cheksiz talabning sharoitida sotuv hajmini 
oshirishga ustuvor ahamiyat beriladi, bu sotishni aniqlaydi. Ammo bozor to `yingan va 
raqobat sotilib, savdo-sotiqni keltirib chiqarmaydi, ammo aksincha, sotuvlar 
rivojlanishining asosidir ishlab chiqarish dasturi. Kompaniya faqat ushbu tovarlarni 
ishlab chiqarishi va amalga oshirishi mumkin bo`lgan hajmda.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishning o`sish sur`ati, uning sifatini 
yaxshilash, korxona, iqtisodiy faoliyatning iqtisodiy faoliyati, daromadlari va rentabelligi 
narxiga bevosita ta`sir qiladi. Uning faoliyat ko`rsatib, kompaniya ko`pincha 
rivojlanishni rivojlantirish muammolarini hal qilishi kerak. Bunday rivojlanishning 
asosiy maqsadi doimo ishlab chiqarilgan mahsulotlar savdo hajmining o`sishi, bozorga 
ehtiyoj seziladi va qo`shimcha miqdordagi daromad olishadi. Bunday tadbirlarni joriy 
etish uchun zarur resurslarni sotib olishning haqiqiy imkoniyatlarini aniqlash uchun 
ushbu turdagi mahsulotni o`rganish kerak.
Savdo xodimlarining ishining samaradorligini oshirish uchun tashabbuskorlik va 
ichki intizomga ega bo`lishi kerak, chunki uning o`zi o`zi uchun harakat dasturi va uni 
bajarish kerak. U o`z mahsulotlarining assortimenti bilan yaxshilab, qabul qilingan 
ma`lumotlarni osonlikcha o`zlashtirish va osonlashtirish imkoniyatiga ega bo`lishlari 
kerak. 
Shuningdek, 
u 
iste`molchilar ishlab chiqarish muammolarini va o`z 
kompaniyasining tovarlar yoki xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini tasavvur qilish 
muhimdir. U doimiy ravishda ma`lumot to`plashi va ushbu ma`lumotlarning evaziga 
tijorat effektini olish imkoniyatidan qat`i nazar, mijozlar uchun foydali bo`lishi kerak, 
shuningdek doimiy ravishda o`z mijozlari uchun yangi xizmatlarning yangi turlariga 
qiziqish bildirishi kerak. 

---

28