Innovatsiyalar vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Yangilik kirituvchi raqobat strategiyasi
— tubdan o`zgartirish va yangiliklar 
kiritishga yo`naltirilgan strategiya. Ushbu tavakkalchilik yuqori bo`lgan biznes bilan 
shug`ullanuvchi firmalarni kpincha «ilk qaldirg`ochlar» deb atashadi. 
Differentsiatsiya nish
— kompaniyalarning bozorda egallagan o`rinlarini ajratib 
(chegaralab) olish jarayonidir. Keskin kurashga kirishib ketmaslik uchun firmalar bitta 
o`rinni egallamaslikka harakat qiladilar. Ularning har biri raqobatchilar tovarlaridan bir 
oz farq qiluvchi tovarlar ishlab chiqaradi va bozorda o`z segmentini egallaydi. Nima 
sababdan xaridor aynan shu mahsulotni tanlab oladiq Bunda u qaysi mezonlarga amal 
qiladiq Uni ma`lum bir tovar yoki xizmatni tanlashga qanday qilib ko`ndirish mumkinq
SHu va shu kabi savollar har bir firmaning tijorat faoliyatida asosiy rol` o`ynaydi. Butun 
bozor iqtisodiyoti uchun esa bu savollar ushbu mamlakatda qaysi tovarlar ishlab 
chiqariladi degan savol bilan bir xil kuchga ega hisoblanadi. Bu savollarning javoblari 
raqobatbardoshlik tushunchasi bilan bog`liq. 
Xalqaro marketing kontseptsiyasini tayyorlash va amalga oshirish jarayoni bir 
qator ketma-ket bosqichlarni o`z ichiga oladi. 
Xalqaro marketingni rejalashtirish va amalga oshirish jarayoni: 
Dastlabki bosqich 
– dastlabki ma`lumotlarni to`plash va muhim bo`lishi kutilayotgan 
xorijiy bozorlar orasidan eng ustivorlarini tanlab olish uchun taxminiy tahlilni amalga 
oshirish.

---

14 
1-2-bosqich
– Har bir ustivor mamlakat uchun to`liq (to`laroq) ma`lumotlarni 
yig`ish. Bozordagi imkoniyatlar, tavakkalchiliklar va ularga mos ravishda korxonalarning 
har bir ustivor bozordagi salohiyatining kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash. 
3-4-bosqich
– korxonaning bosh maqsadlaridan kelib chiqqan holda tashqi 
iqtisodiy faoliyatning umumiy maqsadlari, chet el bozorlariga oid maqsadlar, bozorlarni 
tanlash va segmentlashni aniqlash. Bozorga kirib borish strategiya variantlari va tashqi 
iqtisodiy aloqa shakllarini ishlab chiqish. 
5-6-bosqich
– muqobil strategiyalarni korxona salohiyatining maqsad va 
strategiyalarga mos kelishi va amalga oshirilishi bo`yicha baholash. Har bir ustivor 
mamlakat bo`yicha marketing rejasini ishlab chiqish va korxonaning tashqi iqtisodiy 
faoliyati bo`yicha umuiy strategiyani optimallashtirish. 
7-8-bosqich
– marketing chora-tadbirlari tezkor rejalarini ishlab chiqish va qabul 
qilishdan so`ng ularni amalga oshirish, nazorat qilish.
9-bosqich
– kontseptsiyani aniqlash va unga o`zgartirish kiritish. 
Jahon bozorida marketing tamoyillari va usullari asosida ish yuritishning hamma 
uchun bir xil formulasi mavjud emas. Bunday faoliyatning muayyan shakllari bir-biridan 
sezilarli farq qilishi mumkin. Marketing yondashuvida asosiysi maqsadli yo`nalganlik, 
marketing faoliyati va boshqa tudagi faoliyatlarning tarkibiy qismlarini belgilangan 
strategik maqsadlarga erishish uchun yagona yo`naltirilgan texnologiya jarayoniga 
birlashtirishdir. 
Xalkaro marketing faoliyatining tashkil etish asosiy kontseptsiyalari kuyida gilar: 
Ishlab chiqarish kontseptsiyasi 
xalqaro bozor sub`ektlarining tijorat-xo`jalik faoliyatini 
tashkil etish tizimi bo`lib, bunda sotuvchi ishlab chiqarishni takomillashtirish va tovar 
taqsimoti tizimining samaradorligini oshirish hisobiga o`z mahsulotlarini chet elda 
muvaffaqiyatli sotishni mo`ljallaydi. Bunda ichki ishlab chiqarish imkoniyatlari hal 
qiluvchi rolni o`ynaydi. Mazkur vazifani bajarish uchun ishlab chiqaruvchi ishlab 
chiqarish hajmini kengaytirish, ishlab chiqarish texnologiyalarini yaxshilash, xarajatlarni 
qisqartirish, mehnat mahsuldorligini oshirish kabi usullardan foydalanishi mumkin. 
Ishlab chiqarish kontseptsiyasi ikki xil holatda qo`llanishi mumkin: 

«sotuvchi bozori» sharoitida, ya`ni tovarga talab taklifdan yuqori bo`lganda; 

---

15 

ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxi yuqori bo`lib, uni pasaytirish zarur 
bo`lganda. 
Ishlab chiqarish kontseptsiyasidan Genri Ford tijorat faoliyatini boshlagan paytda 
keng foydalangan. O`sha davrda Amerikaning avtomobil` bozorida «sotuvchi bozori» 
hukmron edi: avtomashinalarni tanlab olish cheklangan bo`lib, ularning narxi juda yuqori 
edi. Ishlab chiqarishni takomillashtirib olgach, Forda mahsulot tannarxini pasaytirishga 
erishdi. Bu esa avtomashinalarning keng iste`molchiarga ommasiga etib borishini 
osonlashtirdi. 
Tovar kontseptsiyasi
xalqaro bozor sub`ektlarining tijorat-xo`jalik faoliyatini 
tashkil etish tizimi bo`lib, bunda sotuvchi ishlab chiqarilayotgan mahsulotning yuqori 
sifati uning eng yaxshi ekspluatatsiya tavsifnomalari bilan uyg`unlashgan holdagina o`z 
mahsulotlarini chet elda muvaffaqiyatli sotishdan umid qiladi. Ishlab chiqaruvchi barcha 
hatti-harakatlarini tovarni takomillashtirishga qaratadi. Buning uchun foydalaniluvchi 
usullar xuddi ishlab chiqarish kontseptsiyasida qo`llanuvchi usullarga o`xshab ketadi. 
Ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etishda asosiy o`rinni ITTKI egallaydi. 
Sotuv kontseptsiyasi
xalqaro bozor sub`ektlarining tijorat-xo`jalik faoliyatini 
tashkil etish tizimi bo`lib, bunda sotuvchi sotuv sohasiga ko`p kuch sarflagan holda o `z 
mahsulotlarini chet elda muvaffaqiyatli sotishga harakat qiladi. Sotuvchi faoliyatining 
asosiy vazifasi deb zarur sotuv hajmiga erishishni belgilaydi. CHet ellik xaridorga 
sotuvni rag`batlantirishning turli usullari yordamida ta`sir ko`rsatar ekan, sotuvchi uni 
o`z tovarlarini sotib olishga undaydi. Ko`p hollarda sotuvchi xaridorning ehtiyojlarini 
qondirish ustida bosh qotirmasdan, o`z mahsulotlarini zo`rlab sotish siyosatini ham 
qo`llaydi. Sotuv kontseptsiyasi ma`lum vaqt davomidagina potentsial xaridorlar soni 
etarli bo`lganda samarali bo`lishi mumkin. 
Marketing kontseptsiyasi
xalqaro bozor sub`ektlarining tijorat-xo`jalik faoliyatini 
tashkil etish tizimi bo`lib, bunda chet ellik xaridorlarning ehtiyojlarini aniqlab, ularni o`z 
raqobatchilariga nisbatan samaraliroq qondirish usullarini topgan holdagina o`z 
mahsulotlarini chet elda muvaffaqiyatli sotishni mo`ljallaydi. O`z maqsadlarigsha 
erishish uchun ishlab chiqaruvchi birinchi o`ringa chet ellik xaridorlarning muayyan 
ehtiyojlarini qo`yadi. SHu sababli boshqaruvda asosiy e`tiborni ishlab chiqarish 

---

16 
faoliyatidan o`z mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojni marketing usullari tizimi yordamida 
saqlab qolish va kengaytirishga qaratish zarurati tug`iladi. 
Shu tariqa, marketing kontseptsiyasi bu chet ellik xaridorga yo`nalganlik bo`lib, 
ishlab chiqarishni uning manfaatlariga xizmat qilishiga asosalanadi. 
Jamoatchilik marketingi kontseptsiyasi
xalqaro bozor sub`ektlarining tijorat-
xo`jalik faoliyatini tashkil etish tizimi bo`lib, bunda sotuvchi xalqaro bozorning 
ehtiyojlarini aniqlab, ularni o`z raqobatchilariga nisbatan samaraliroq qondirish usullarini 
topgan holda, ayrim chet ellik xaridorlar va umuman jahon hamjamiyatining uzoq 
muddatli manfaatlariga mos holda o`z mahsulotlarini chet elda muvaffaqiyatli sotishni 
mo`ljallaydi. Bunday kontseptsiyaning paydo bo`lganiga hali ko`p bo`lgani yo`q. Uning 
paydo bo`lishiga ekologik muhitning yomonlashuvi, xom-ashyo va energetika 
taqchilligining yuzaga kelishi, inflyatsiya jarayonlarining chuqurlashuvi, demografik 
ahvolning jiddiylashuvi kabi holatlar sabab bo`ldi. Faoliyatini ushbu kontseptsiya 
doirasida tashkil etuvchi korxona o`z oldiga xalqaro hamjamiyatning manfaatlariga mos 
ravishda chet ellik xaridorlarning ehtiyojlarini qondirishni maqsad qilib qo`yadi.