O‟zbekiston respublikasi xalq ta‟lim vazirligi toshkent shahar xalq ta‟limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

Masalan
, agar 
alpha 
deb terilsa α hosil bo‟ladi. 
Grek harflarining jadvali va nomlari: 
 
Matematik 
kattaliklar 
Maple dasturida 
yozilishi 
Matematik 
kattaliklar 
Maple 
dasturida 
yozilishi 
α 
- alpha
ι 
- ita,
β 
- beta
κ 
- kappa
G 
- gamma
λ 
- lambda 
δ 
- delta
μ 
- mu 
ε 
- epsilon
χ 
-xi 
ζ 
- zeta
π
– pi 
η 
- eta
ρ 
- rho 
θ 
- theta
ξ 
- sigma 
Izoh:
Agar grek harflarining nomlari bosh harflarda terilsa bosh grek 
harflari hosil bo’ladi, masalan, Ώ ni hosil qilish uchun
Omega 
deb terish 
kerak. 
 
Matematik doimiylar va arifmetik amallar. 
Asosiy matematik doimiylar:
 
Infinity (∞) 
cheksizlik
 
- 
ayirish 
+ 
Qo‟shish 
* 
ko‟paytirish 

---

11 
^ 
darajaga ko„tarish 
!
 
faktorial
 
/ 
Bo‟lish 
<, >, >=,<=, <>, =. 
Munosabat 
belgilari 
Maple muhitida quyidagi standart funksiyalardan foydalaniladi
Matematik yozuv 
Mapleda yozuv
Matematik yozuv 
Mapleda yozuv
e
x 
exp(x) 
cosecx 
csc(x) 
lnx 
ln(x) 
arcsinx 
arcsin(x) 
lgx 
log10(x) 
arccosx 
arccos(x) 
log
a
b 
log[a](x) 
arctgx 
arctan(x) 
sqrt(x) 
arcctgx 
arccot(x) 
abs(x) 
shx 
sinh(x) 
sinx 
sin(x) 
chx 
cosh(x) 
cosx 
cos(x) 
thx 
tanh(x) 
tgx 
tan(x) 
cthx 
coth(x) 
ctgx 
cot(x) 
secx 
sec(x) 
1.
 
Sonli qiymatlar bilan ishlash. 
 Maple
muhitida sonlar haqiqiy (real) va kompleks (complex)
 
bo‟ladi.
 
Kompleks sonlarning algebraik ko‟rinishi 
z
=
x
+
iy,
buyruqlar satrida 
quyidagicha yoziladi:
>
z:=x+I*y; 
Sonlar butun va rasional sonlarga bo‟linadi. Butun sonlar (integer) o‟nli 
yozuvda raqamlar bilan ifodalanadi. Ratsional sonlar 3 xil ko‟rinishda berilishi 
mumkin:

---

12 
1) bo‟lish amalidan foydalangan holda rasional kasr ko‟rinishida, 
masalan:
28/70
; 
2) qo‟zg‟aluvchan vergulli (float), ko‟rinishida, 
masalan
:
2.3; 
3) daraja 
ko‟rinishida, 
masalan:
1.602*10^(-19)
yoki
1.602E-19 
ko‟rinishdagi
 
yozuv 
1,602× 10
-19
ni bildiradi. 
Rasional sonlarni aniq ko‟rinishda emas, balki taqribiy qiymatini hosil qilish 
uchun butun sonlarni haqiqiy sonlar ko‟rinishida yoish kerak bo‟ladi. 
Masalan: 
1) 
Quyidagini bajaring : > 
75/4;
75
4
Endi shu ifodada 4 sonini haqiqiy son, ya‟ni 4.0 ko‟rinishida yozamiz. 
Natijani kuzating. 
> 
75/4.;
18.75000000
2)

678
34

345

ni hisoblang. 
> 345-34/678; 
116938
339
Bu yerda endi 34 sonini haqiqiy son , ya‟ni 34.0 ko‟rinishida yozamiz. 
> 
345-34./678;
344.9498525
Prosent (
%
) belgisi oldingi buyruqni chaqirish vazifasini bajaradi. Bu belgi 
yozuvni qisqartirish uchun va oldingi buyruqni tezroq almashtirish maqsadida 
ishlatiladi. 
Masalan:
> 
a+b; 
a+b 
> 
%+c; 
a+b+c. 
. Quyidagini tering: sqrt(5-sqrt(4)); va
Enter 
tugmachasini bosamiz
.
Natija hosil bo‟ladi:
 
 

---

13 
Sonlar ustida amallar : 

Matematik
yozilishi 
Maple dasturida 
yozilishi 
Natija 
7-10 
> 7-10;
-3 
 6 8 
> 6*8; 
48 
45 9 
45/9; 
5 
 7-0.2+8
 
7-1/5+8*12
 
514/5
 
0.5 5.2+48.6 
1/2*5.2+48.6 
51.20000000 
20! 
factorial(20); 
2432902008176640000 
 
Hisoblashlar:
1-misol:
Sonning EKUB
hisoblang:
Sonning eng katta umumiy bo‟luvchisini hisoblash uchun Maple dasturida 
igcd 
buyrug‟i kiritiladi.
Masalan:
1)
 
igcd(36,48);
Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 12 
2)

igcd(36,48); 

Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 5 
3) igcd(16,24,48);
Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 8 
4) igcd(16,24,48,90); 
Enter 
tugmasi bolsiladi va natija:2
Sonning eng kichik umumiy karralisini hisoblash uchun Maple dasturida 
lcm
buyrug‟i kiritiladi.
Masalan:
1)
 lcm (10,15); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 30 
2)
 lcm (620,550); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 34100 
3)
 lcm (20,50,150); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 300 
4)
 lcm (15,50,180,200); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 1800 

---

14 
Sonning tub ko„paytuvchilarga ajratish 
uchun Maple dasturida 
ifactor 
buyrug‟i
kiritiladi. 
Masalan:
1)
 ifactor (54) Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 2
1
3
2)
ifactor (620); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: (2)
2
*(5)
1
*(31) 
3)
 ifactor (150); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: (2)*(3)*(5)
2
4)
 ifactor (2000 ); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: (2)
4
*(5)
3
; 
Bо„linmani hisoblash 
uchun Maple dasturida
iquo 
buyrug‟i kiritiladi. 
Masalan:
1)
 iquo (54,6) Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 9 
2)
 iquo (45,7); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 6 
3)
 iquo (150,30); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 5 
4)
 iquo (2000,150 ); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija:13 
Qoldiqni hisoblash 
uchun Maple dasturida
irem 
buyrug‟i kiritiladi.
 
Masalan:
1)
 irem (54,6) Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 0 
(qoldiqsiz bo‟linadi)
2)
 
)
 irem (45,7); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: qoldiq 3 ga teng 
3)
 irem (150,30); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: qoldiqsiz 
4)
 irem (22,15 ); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: qoldiq 7 ga teng 
 
Berilgan sonining tub son ekanligini tekshirish 
uchun Maple dasturida
isprime 
buyrug‟i kiritiladi. 
Masalan:
1)
 isprime (5) Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: true (tub son) 
2)
 isprime (45); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: false (murakkab son) 
3)
 isprime (1359); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: false (murakkab son) 
4)
 isprime (2203 ); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: true (tub son) 
 
 
 

---

15 
Kavslarni ochish
uchun Maple dasturida
expand(y) 
buyrug‟i kiritiladi. 
1)
expand((x-1)*(x-2)+(x-5)); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: x
2
-2x-3 
2)
 expand (45*(x+22)+(x-85); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 45x+905+x
2 
Oddiy kasrlarni о„nli kasr kо„rinishida yozish 
uchun Maple dasturida
evalf 
buyrug‟i kiritiladi. 
1) evalf (54/6) Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 9 
2)
 evalf (45/7); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 6.428571429 
3)
 evalf (150*30/54); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 83.33333333 
4)
 evalf (2000+150 /58); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija:
34485.34483 

Taqqoslash elementli funksiyalar “ Maple” dasturida quyidagicha bajariladi: 
abs 
– sonning absolyut qiymati; 
ceil 
– argumentdan katta yoki unga teng bo‟lgan eng kichik butun son; 
floor
– argumentdan kichik yoki unga teng bo‟lgan eng katta butun son; 
frac 
– sonning kasr qismi; 
trunc
– yaxlitlangan son; 
round 
– sonning yaxlitlangan qiymati; 
Berilgan sonning modulini hisoblash 
uchun Maple dasturida
abs 
buyrug‟i
kiritiladi. 
1) abs (-5) Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 5 
2)
 abs (-45*7); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 315 
3)
 abs ((150*30)/(-54)); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 83.33333333 
4)
 abs (20*(-15) /58); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija:
150/29 
Argumentdan katta yoki unga teng bo‟lgan eng kichik butun son
hisoblash 
uchun Maple dasturida
ceil
buyrug‟i kiritiladi. 
1) ceil (-5.8); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: -5 
2)
 ceil (-4*5.7); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: -22 
3)
 ceil ((-5*4)+4.5); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: -15 
4)
 ceil (5.58); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija:
6 
 

---

16 
 
 
 
Sonning kasr qismi toppish
uchun Maple dasturida 
frac
buyrug‟i kiritiladi. 
1) frac
(-5.8); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: 8 
2)
 frac
(-4*5.7); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: -8 
3)
 frac
((-5*4)+4.5); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija: -5 
4)
 frac
(5.58); Enter 
tugmasi bolsiladi va natija:
58 
2-misol
. Quyidagi ifodaning qiymatini x=4 va y=9 da hisoblang: 
> 
x:=4:y:=9:d:= sqrt(sqrt(x+y)+2*x^3);
:= 
d

13
128
Chiqarish satrida oldingi qiymatni hosil qilish uchun 
% 
va sonli qiymatni 
hosil qilish uchun 
evalf(%); 
yoki
 evalf(ifoda); 
buruqlari ishlatiladi. 
> 
evalf(%);
11.47194627
3
-misol.
s=2, d=1.4 da quyidagi ifodani qiymatini hisoblang:
.
c
d
.
c
2
.
2 c
c
d
c
d
c
2
.
c d
c
2
.
c d
Yechish: 
> c:=2:d:=1.4:sqrt(c-d)/(c^2*sqrt(2*c))*(sqrt((c-d)/(c+d))+sqrt((c^2+c*d) / 
(c^2-c*d))); 
.2711630723
 
2. Arifmetik ifodalarni hisoblash 
 
Maple 
muhitida arifmetik ifodalarni yozish va ularning qiymatlarini 
hisoblash ham mumkin. Arifmetik ifodalarni belgilash va ularni qiymatini berish 
uchun o‟zqaruvchilardan foydalaniladi. Maple muhitida o‟zgaruvchilar turi butun 
(integet), rasional (rational), haqiqiy (real), kompleks (complex ) yoki satrli (string) 
bo‟lishi mumkin. 

---

17 
O‟zgaruvchilarga nom beriladi. O‟zgaruvchilar nomi harflar, belgilar va 
raqamlar ketma-ketligidan iborat bo‟lib, har doim harflardan boshlanishi lozim. 
Nom 524275 ta belgidan oshib ketmasligi kerak. 
Masalan:
AB, tenglama, Y11, 
Var_1, Xmin, Ymax va boshqalar.