46
har bir insonning o‘zi uchun o‘zi axloqiy qonun o‘rnata olish qobiliyati negizida,
boshqacha aytganda, har bir inson o‘z axloqiy qonunining ijodkori hisoblanadi.
Har bir individ axloqiy jihatdan mustaqil. Bu aytilganlar odamlarda axloqiy
qonunlar belgilash erki borligi va ular shunday qilish
uchun yetarli aqlga ega
ekanini ko‘rsatadi. Erkin va oqil shaxslar faqatgina o‘zlari uchun ma’qul bo‘lgan
qonunlarni o‘rnata olmasliklarini tushunadilar”
78
. Darhaqiqat, Kant masalaning
falsafiy-ijtimoiy negizlariga kirib boradiki, insonning ongsiz va ongli harakatlari
mohiyati ochib beriladi. Masalan, vatanparvarlikning axloqiy mezonlari, darajasini
belgilab bo‘ladimi?! Yoki vatanparvarlik qilmagani uchun javobgarlikka tortish
mumkinmi?! Shuning uchun axloqiy jihatdan inson mustaqil. Faqat Yaratganning
oldida hisobot beradi. Albatta,
agar inson xoinlik qilsa, u javobgarlikka tortiladi.
Lekin, masala mohiyatan ikki xil narsa.
Axloq tushunchasiga Yum shunday ta’rif beradi: “Axloq tushunchasi barcha
insoniyatda qandaydir umumiy hissiyot tug‘dirib, u bitta obyektda umumiylikni
ma’qullaydi va har bir kishini yoki ko‘pchilikni ma’lum xulosaga olib kelib, bir-
biriga itoat etishga qodir”
79
. Ushbu ta’rif yuqorida keltirilgan Aristotelning qarash-
lariga to‘g‘ri keladi. Siyosat axloqiy qadriyatlarga asoslansa, ko‘pchilikni umumiy
harakatga, itoatga olib keladi. Shuning uchun axloqqa amal qilish shaxs va millat-
ning ma’naviy dunyosi va salohiyat darajasi bilan bog‘liq hodisa sifatida qaraladi.
Axloq va uning ijtimoiy mohiyati to‘g‘risida Abdulla Avloniy shunday
deydi:
“Insonlarni yaxshilikg‘a chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir
ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va
misollar ila bayon qiladurg‘on kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o‘qub, bilub
amal qilgan kishilar o‘zining kim ekanin, janobi Haq na uchun xalq qilganin, Yer
yuzida nima ish qilmak uchun yurganin bilur”
80
. Ko‘rinib
turibdiki, A.Avloniy
axloqqa nisbatan nafaqat ilmiy ta’rif beradi, balki uning ijtimoiy-siyosiy
ahamiyatini ochadi. “Yaxshi xulqlarning yaxshiligi, yomon xulqlarning
yomonligi” bevosita siyosiy faoliyatda ham o‘z ifodasini namoyon qilishini
ta’kidlaydi. Chunki, xulq-atvor inson faoliyati orqali ijtimoiy hayotga u yoki bu
tarzda ta’sir o‘tkazadi.
Barcha fanlar kabi axloq ham o‘z kategoriyalarga ega bo‘lib, bular ideal,
ezgulik va yovuzlik, qarz va majburiyat, ezgulik, adolat, insoniylik, rostgo‘ylik va
boshqalar ijtimoiy ish amaliyoti muhim ahamiyatga ega.
Ideal.
Bir
qaraganda, idealda ham baholash xususiyati mavjuddek tuyuladi.
Lekin aslida u qiyoslashga asoslanadi. Antiqa tomoni shundaki, idealda nomavjud,
xayoldagi insonga voqelikdagi real, mavjud inson, hayotdagi hodisalar
qiyoslanadi, ya’ni bor narsa yo‘q narsa bilan o‘lchanadi. Zero, ideal hayotda
mavjud bo‘lishi mumkin emas ‒ bu hammaga ayon gap. Buning ustiga, ideal, keng
ma’noda, hozirgi zamonda ham, kelajakda ham bo‘lmaydi, uning mavjudlik sharti
‒ o‘tgan zamon. Shunday qilib, idealga intilish shaxsning o‘z zamonasidagi odatiy
sharoitga sig‘maslik, uni tezroq kengaytirish uchun qilingan xatti-harakatidir. Bu
78
Фалсафа тарихи. -Тошкент: Шарқ. 2002. -Б. 430.
79
Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. -Тошкент: Шарқ. 2002. –Б. 34.
80
Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. –Тошкент: Маънавият. 1998. -Б. 34.
47
xatti-harakat uchun namunani inson, hozirgina aytganimizdek,
kelajakdan
topolmaydi, chunki namuna tarixiylikni, tajribaviylikni talab etadi; axloqiy idealga
aylangan shaxs tarixiy tajribadagina mavjud bo‘ladi va muayyan zamonga kelib, u
ma’lum ma’noda mubolag‘aviy hamda afsonaviy ta’rif-tavsif bilan boyitiladi, ya’ni
ideallashtiriladi. Bunga ideal odil podsho No‘shiravon, odil yoki ideal saxovat
egasi, jo‘mard inson Hotami Toy Yamaniy siymolari yorqin misol bo‘la oladi.
Inson ideal sari intiladi, o‘z hayotini unga qiyoslaydi, unga taqlid qiladi. U
inson hayotidagi eng oliy axloqiy talabki, uning bajarilishi shaxsni komillikka
yetkazadi. Albatta, hayotda bunga to‘la erishib bo‘lmaydi, lekin inson ana shu
komillikni o‘ziga namuna bilib, idealga intilib yashashi jarayonida nisbiy-hayotiy
komillikni qo‘lga kiritadi.
Dunyoviy ideal bilan, to‘g‘rirog‘i, ijtimoiy-axloqiy ideal bilan diniy ideal, bir
qaraganda, o‘xshashdek ko‘rinsa-da, aslida keskin farq qiladi.
Chunonchi,
musulmonlar uchun ‒ Muhammad alayhissalom, nasroniylar uchun ‒ hazrati Iso,
yahudo dinidagilar uchun ‒ hazrati Muso ideal hisoblanadi. Ular ideal sifatida hech
qachon o‘zgarmaydi, boqiy. Ijtimoiy-axloqiy ideallar esa o‘zgarishi mumkin va
ko‘p hollarda o‘zgarib turadi. Masalan, sho‘rolar davrida o‘sha tuzum asoschisi
Lenin eng yuksak axloqiy ideal sifatida talqin etilardi va ko‘pchilik tomonidan
shunday qabul qilinardi. Hozir esa «Kuch-adolatda!» degan shiorni hayotining
ma’nosi deb bilgan buyuk ajdodimiz Amir Temur ko‘pchilik tomonidan ijtimoiy-
axloqiy ideal, adolatli davlat rahbarining namunaviy timsoli tarzida qabul qilinadi.
Demak, muayyan tuzum talablaridan kelib chiqqan holda, ijtimoiy-axloqiy ideallar
o‘zgarishi mumkin.
Asosiy tushunchalar orasidagi yana bir juftlik ‒
Do'stlaringiz bilan baham: 
