Факультети «ИҚтисодиёт»

б
т
б
м
Ф
Ф
Ф
И
%
100
)
(



бу ерда: 
М
И
- маънавий эскириш ми
қ
дори; 
б
Ф
- объектнинг бошлан
ғ
ич 
қ
иймати; 
т
Ф
- объектни тиклаш 
қ
иймати. 
Бундан таш
қ
ари илмий техника тара
ққ
иёти таъсирида остида ме
ҳ
нат восита 
(машина ва 
қ
урилма)ларининг янги авлоди юзага келади. Улар олдингиларига 
нисбатан ю
қ
ори унумли, такомиллашган ва тежамкорлиги билан фар
қ
қ
илади. У 
қ
уйидаги формула ор
қ
али ани
қ
ланади: 
П
Т
Т
П
Ф
ПТ
Ф
Ф
И
Н
П
Н
П
П
М











0
1
1
1
2
бу ерда: 
П
Ф
ва 
Н
Ф
- эски ва янги ме
ҳ
нат воситаси (техника)нинг 
бошлан
ғ
ич 
қ
иймати, сўм. 

---

15 
П
ва 
1
П
- эски ва янги ме
ҳ
нат воситаси (техника)нинг 
йиллик ме
ҳ
нат унумдорлиги. 
Н
Т
ва 
1
Н
Т
- эски ва янги ме
ҳ
нат воситаси (техника)нинг 
хизмат 
қ
илиш нормаси, йил. 
0
Т
- эски ме
ҳ
нат воситаси (техника)нинг
қ
олган 
хизмат муддати, йил. 
Умумий кўринишида маънавий эскириш 
қ
уйидаги формула ор
қ
али 
ифодаланиши мумкин: 
П
В
П
М
Ф
П
П
Ф
Ф
И
100
1
1



бу ерда: 
1
В
Ф
- янги ме
ҳ
нат воситаси (техника)нинг тикланиш
қ
иймати. 
Ҳ
озирги шароитда маънавий эскиришни 
ҳ
исобга олишнинг а
ҳ
амияти ортиб 
боради. Ишлаб чи
қ
аришни такомиллаштириш учун 
ҳ
али тўли
қ
жисмоний 
эскирмаган, лекин маънавий эскирган асосий фондларни янгиси билан 
алмаштириш керак бўлади. Маънавий эскирган техникани ўз ва
қ
тида 
замонавийлари билан алмаштирмаслик ма
ҳ
сулот таннархини пасайтиришга, 
сифатини яхшилашга имконият бермайди. Бундай ма
ҳ
сулотлар билан ра
қ
обатга 
киришиб бўлмайди. 
Маълумки, ишлаб чи
қ
ариш жараёнида асосий фондлардан фойдаланиш 
о
қ
ибатида, уларнинг техник холати бошлан
ғ
ич даврдагига нисбатан йў
қ
олиб 
боради. Шунинг учун уларни ишчи 
ҳ
олатда ушлаб туриш учун таъмирлаш лозим 
бўлади. 
Асосий фондларни таъмирлаш икки турга бўлинади: жорий ва капитал. 
Жорий таъмирлаш ─ бу асосий фондларни ва
қ
тидан олдин иш лаё
қ
атини
йў
қ
отмаслик учун вужудга келган кичик хажмдаги техник бузилишлар ва лат 
ейишларни тузатиш бўйича доимий ва ўз ва
қ
тида ўт
қ
азилган профилактик 
характерга эга булган таъмирлаш ишларидир. Одатда, жорий таъмирлаш муддати 
бир йилдан ошмайди. Бундай таъмирлашда асосий фонднинг у ёки бу 
қ
исми 
алмаштирилмайди. Жорий таъмирлаш ишлари жорий таъмирлаш далолатномаси 

---

16 
билан расмийлаштирилади. Ушбу далолатномада 
қ
илинган ишларнинг турлари, 
сарфланган материалларнинг 
қ
иймати, кетган ме
ҳ
нат ва
қ
ти ва 
қ
иймати, 
шунингдек, бош
қ
а харажатлар кўрсатилади. Далолатнома жорий таъмирлашга 
маъсул шахслар томонидан имзоланади, корхона ра
ҳ
бари томонидан тасди
қ
ланади. 
Капитал таъмирлаш ─ бу маълум бир ва
қ
тдан кейин ( одатда, бир йилдан 
кейин ) асосий фондларни тўли
қ
қ
исмларга ажратиш, керак бўлганда у ёки бу 
лаё
қ
атсиз бўлиб 
қ
олган 
қ
исмларни тўли
қ
алмаштириш бўйича бажарилган 
таъмирлаш ишлари тушунилади. Капитал таъмирлаш хажми, мураккаблиги ва 
қ
иймати бўйича жорий таъмирлашдан катта фарк килади. Капитал таъмирлаш 
ишлари махсус капитал таъмирлаш далолатномаси билан расмийлаштирилади. 
Амалдаги меъёрий 
ҳ
ужжатларга, жумладан, Солик Кодексига ва Вазирлар 
Ма
ҳ
камаининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон 
қ
арори балан тасди
қ
ланган 
“Ма
ҳ
сулот (иш,хизмат)ни ишлаб чи
қ
ариш ва сотиш бўйича харажатлар таркиби ва 
молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тў
ғ
рисида Низом”га мувофи
қ
корхоналар жорий ва капитал таъмирлашни мабла
ғ
билан таъминлашни 
қ
уйидаги 
икки усулнинг бирида амалга оширишлари керак. Ва танланган усулни ўзларининг 
ҳ
исоб сиёсатларида белгилаб олишлари лозим : 
- таъмирлаш учун махсус резерв ташкил этиш ва барча харажатларни ушбу 
резерв хисобидан коплаш усули; 
- таъмирлаш ишлари кийматини резерв ташкил этмасдан харажатларга
бевосита олиб бориш усули. 
Биринчи усулда корхона таъмирлаш ишлари учун 
ҳ
ар ойда ўзи белгилаб 
қ
ўйган меъёрларда махсус резервга ажратмалар 
қ
илиб боради. Жорий ва капитал 
таъмирлаш ишлари якунланган ойда уларнинг 
қ
иймати тегишли тасди
қ
ланган 
далолатномалар асосида резерв эвазига 
ҳ
исобдан чи
қ
арилади. Йил охирида 
таъмирлаш учун ташкил этилган резервнинг ишлатилмай 
қ
олинган 
қ
исми келгуси 
йилга (соли
қ
базасига 
қ
айта киритиш шарти билан) ўт
қ
азилади.
Иккинчи усулда “Ма
ҳ
сулот (иш,хизмат)ларни ишлаб чикариш ва сотиш 
буйича харажатлар таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби 
тў
ғ
рисида Низом”га мувофи
қ
жорий ва капитал таъмирлаш харажатлари 
таъмирланган асосий фондларнинг ишлатилиш ма
қ
садига кўра ишлаб чи
қ
арилган
ма
ҳ
сулот (иш, хизмат)лар таннархига, шунингдек, илмий тад
қ
и
қ
от ишлари ва 

---

17 
тажриба конструкторлик ишланмалари, шунингдек, келгусида ишга туширилишга 
мўлжалланган технологик линияларга доир асосий фондларни таъмирлаш 
харажатлари (агар ИТИ ва ТКИ якунлари бўйича моддий бойликлар олинган бўлса) 
ушбу бойликлар таннархига киритилади
Амалиётда шундай холатлар юзага келадики, маълум бир ми
қ
дорда асосий 
фондлар ишлаб чи
қ
аришга жорий этилса, уларнинг маълум бир ми
қ
дор чи
қ
ариб 
ташланади. Шунинг учун улар 
қ
иймати 
қ
уйидагича 
ҳ
исобга олиб борилади: 
- йил бошига асосий фондлар 
қ
иймати; 
- йил охирига асосий фондлар 
қ
иймати; 
- ўртача йиллик асосий фондлар 
қ
иймати. 
Корхоналарнинг асосий фондларини оддий ва кенгайтирилган такрор ишлаб 
чи
қ
ариш учун инвестициялар киритиш талаб 
қ
илинади. Бунда асосий манбалардан 
бири бўлиб ─ амортизация ажратмалари 
ҳ
исобланади.