Факультети «ИҚтисодиёт»

 ─ 
бу
 
асосий фондларнинг 
қ
айта ба
ҳ
олаш, кенгайтириш, 
реконструкция ва модернизация 
қ
илингандан кейинги 
қ
иймати. Бу 
қ
иймат 
ва
қ
тинчалик бўлиб, 
қ
ўшимча 
қ
илинган харажатлар ва 
қ
айта ба
ҳ
олаш натижаси 
асосий фондлар 
қ
ийматига киритилгач бошлан
ғ
ич 
қ
иймат бўлиб 
қ
олаверади. 
Асосий фондлар ишлатилиши жараёнида эскириб боради ва ўзининг 
бошлан
ғ
ич 
қ
ийматини бос
қ
ичма-бос
қ
ич йў
қ
отиб боради. Уларнинг реал 
қ
ийматини ани
қ
лаш учун эскирган 
қ
исмининг 
қ
ийматини ани
қ
лаш зарурати 
ту
ғ
илади. Уларнинг бошлан
ғ
ич ёки тикланиш 
қ
ийматидан эскириш суммаси 
айрилиб асосий фондларнинг 
қ
олди
қ
қ
иймати ани
қ
ланади. Бу 
қ
ийматни баланс 
қ
иймати 
ҳ
ам, деб атайдилар. Чунки, айнан шу 
қ
ийматда асосий фондлар 
корхонанинг балансида акс эттирилади. 
Сотиш 
қ
иймати
 
– бу асосий фондларнинг сотилиши ва
қ
тида сотувчи ва сотиб 
олувчи ўртасида келишилган шартномавий 
қ
иймат. 
Эскиришнинг жисмоний ва маънавий кўринишлари фар
қ
ланади. 
Жисмоний эскириш, деганда асосий фондларнинг бошлан
ғ
ич истеъмол 
қ
ийматининг бос
қ
ичма-бос
қ
ич йў
қ
олиб бориши тушунилади. Бунда нафа
қ
ат 
уларнинг ишлаш жараёнидаги эскириши, балки бекор туриши натижасида 
ҳ
ам 
эскирганлиги киради. Асосий фондларнинг физик эскириши ─ асосий 
фондларнинг сифатига, техник такомиллашганлигига, ишлаш ва
қ
тига, таш
қ
и 
таъсирлардан 
ҳ
имояланганлигига, парвариш 
қ
илинишига, ишлаб чи
қ
аришнинг 
технологик жараёнлари хусусиятларига 
ҳ
амда уларга хизмат кўрсатиш даражасига 
бо
ғ
ли
қ
. 
Асосий фондларнинг жисмоний эскириши, 
ҳ
атто уларнинг бир хил 
элементларида 
ҳ
ам 
ҳ
ар хил бўлади. Асосий фондларнинг тўли
қ
ва 
қ
исман 
эскириши фар
қ
ланади. Тўли
қ
эскирганда ишлаб турган асосий фондлар 
йў
қ
отилади ва жойига янгиси (капитал 
қ
урилиш ёки эскирган асосий фондларни 
жорий алмаштириш воситасида) келтиради. 
Қ
исман эскириш таъмирлаш йўли 
билан 
қ
опланади. 

---

14 
Асосий фондларнинг жисмоний эскириши 
ҳ
а
қ
и
қ
ий хизмат 
қ
илган даврни 
нормативдаги даврга бўлиш ва 100 га кўпайтириш йўли билан 
ҳ
исобланиши 
мумкин. Нисбатан тў
ғ
ри усул бу объектнинг табиий 
ҳ
олатини текширишдир. 
Маънавий эскириш бу ─ машина ва ускуналар 
қ
ийматининг уларни такрор 
ишлаб чи
қ
ариш учун кетадиган умумий, зарурий харажатларининг 
қ
ис
қ
ариши, 
янги ва унумдор машина ва ускуналарнинг жорий 
қ
илиниши таъсирида 
пасайишидир. Ушбу омиллар таъсирида асосий фондлар ўзининг техник тавсифи 
ва и
қ
тисодий самарадорлиги жи
ҳ
атдан 
қ
оло
қ
бўлиб 
қ
олади, яъни маънавий 
эскиради. 
Маънавий эскирган асосий фонд хали ишлаб чи
қ
аришга яро
қ
ли бўлсада, 
ундан фойдаланиш и
қ
тисодий жи
ҳ
атдан самарасиз бўлади. Бу тусдаги 
эскиришнинг бош омили илмий техника тара
ққ
иёти 
ҳ
исобланади ва асосий 
фондлар ишлаб чи
қ
арувчи со
ҳ
ада ме
ҳ
нат унумдорлигини ўсиши 
ҳ
исобланади. 
Илмий техника тара
ққ
иёти негизида ме
ҳ
нат воситаларини ишлаб чи
қ
арувчи 
тармо
қ
ларда ме
ҳ
нат унумдорлигининг ортиши, шу турдаги воситалар ба
ҳ
осининг 
пасайишига олиб келади. 
Бу холатдаги маънавий эскиришнинг ми
қ
дори объект бошлан
ғ
ич 
қ
ийматига 
нисбатан фоизларда ани
қ
ланади ва 
қ
уйидаги формула ор
қ
али 
ҳ
исобланади: