berish maqsadida davlatning iqtisodga aralashuvini minimallashtirish hisoblanadi.
Davlat moddiy va moliyaviy resurslarni taqsimlash uchun mas’uliyatni o‘zidan soqit
qiladi. Davlatning asosiy vazifasi bozorning
ahvolini nazorat qilib turish, soliq, kredit va boshqa
iqtisodiy vositalar yordamida unga ta’sir ko‘rsatishdan iborat bo‘lib qoladi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, birinchi bosqichning natijasi iste’mol bozorida tovar
taqchilligini bartaraf qilish va muvozanatga erishish bo‘lmog‘i lozim, ana shunda istalgan tovarni
bemalol sotib olish mumkin bo‘ladi.
Biroq yuqorida qayd etilgan o‘zgarishlar quyidagi oqibatlarga olib keladi:
- aholining kam ta’minlangan va notijorat sohalarida band bo‘lgan aholi qatlamining hayot
darajasi keskin pasayadi;
-
investitsiyaga talab, ishlab chiqarishga kapital qo‘yish kamayadi;
- aholining to‘lov qobiliyati umuman pasayishi oqibatida iste’mol mollari ishlab chiqaradigan
sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarish hajmi pasayadi;
- ishsizlik ko‘payadi va (asosan nazariy jihatdan) bankrotlar soni ortadi.
Vengriya va Polsha kabi mamlakatlar islohotlarni boshqa-boshqa yo‘llar bilan amalga
oshirishdi, lekin 1997 yilga kelib iqtisodni umumiy erkinlashtirishda taxminan bir xil
muvaffaqiyatlarga erishishdi.
Iqtisodning juda tez sur’atlar bilan rivojlanishi evolyutsion yo‘lni
tanlagan Xitoyda
islohotlar 1978 yildan beri o‘tkaziladi. Vyetnamda ham anchagina jo‘shqin rivojlanish yuz berib,
1986 yidda markazlashtirilgan rejalashtirish tizimidan voz kechilgan edi. Bu hol 1989 yildan
keyin yaqqol namoyon bo‘ldi. O‘shanda islohotlar sur’ati keskin tezlashgan edi.
Bozor iqtisodiga jadallik bilan kirishgan Markaziy - Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan
farqli o‘laroq, Xitoy rejalashtirishni bozor munosabatlari bilan uyg‘unlashtirgan bir necha
bosqichdan o‘tib, 1992 yilda yangi maqsadini e’lon qildi: "Sotsialistik bozor iqtisodini barpo
etish".
Xitoyda 1978 yilda boshlangan narxlar islohoti ikki yo‘nalishda amalga oshirildi:
davlat
xaridlari ulushi izchil qisqartirib borildi, bozor narx belgilagan tovarlar miqdori oshib bordi.
Islohotlar qishloq xo‘jaligida boshlandi va asta-sekin iste’mol tovarlariga tarqaldi.
Hukumat narxlarning uch darajali tizimini yaratish yo‘lini tanladi. Bu tizimga ko‘ra,
qat’iy davlat narxlari bilan birga erkin ("suzuvchi") narxlar (bular uchun yuqori va past
chegaralar belgilangan) va bozor narxlari mavjud.
Islohot strategiyasining mohiyati bozor narxlarining amal qilish sohalarini asta-sekin
kengaytirib, qat’iy davlat narxlari ulushi qisqartirib borishidadir. Birinchi bosqichda (1979-87)
chakana narxlar 50%, ikkinchi bosqichda (1987-92) yana 30% erkinlashtirildi.
1993 yilda don uchun chakana narxlar erkinlashtirildi va ayni paytda oziq-ovqat
mahsulotlari uchun kartochkalar bekor qilindi. Davlatning narxlarga ta’sir qilish iqtisodiy
vositalari takomillashtirildi (masalan, barqarorlashtiruvchi ehtiyot jamg‘armalari
tashkil
qilinishi). Xitoydagi islohotlarning asosiy ziddiyatlari - biri ikkinchisini inkor qiladigan ikki
iqtisodiy mexanizm: tugab borayotgan rejali tizim va paydo bo‘layotgan bozor tizimining
mavjudligidir.
1979 yilda o‘tkazilgan iqtisodiy islohot natijasida Xitoyda iqtisodning ikki sektorli
modeli paydo bo‘ldi. Bozor mexanizmlari iste’mol tovarlari ishlab chiqarishda
asosiy harakatlantiruvchi kuch bo‘ldi va u investitsiya talab qiluvchi ishlab chiqarish sohasini
ham ancha keng qamrab oldi.
Iqtisodning ikkala sektorida ham tartibga solishning bozor va ma’muriy
metodlari
qo‘shilib ketganligi Xitoy uchun xos alomat hisoblanadi.
Xitoyda bozor asoslariga o‘tish asta-sekin, ravon yuz berayotganligiga sabab shuki, u
yerda faqat nomenklatura moslasha oladigan islohotlargina o‘tkazilmoqda. Shuning uchun
ko‘pincha islohotlarni tezlashtirish va samaradorligini oshirish ijtimoiy barqarorlik yo‘lida
qurbon qilinadi, ma’lum darajada bozor munosabatlariga aralashib qolgan nomenklatura
qatlamlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish ham ko‘zda tutiladi.
O‘tish davrini boshidan kechirayotgan mamlakatlardagi iqtisodiy yuksalishning
asosiy
harakatlantiruvchi kuchi ilgari zaif bo‘lgan eksport va xizmat ko‘rsatish sohalari hisoblanadi.
Vyetnamda savdo-sotiq siyosati anchagina keng, lekin qisman erkinlashtirishni ko‘zda
tutadi, Xitoyda esa asosiy kuchlar eksportga faol ko‘maklashishga qaratilgan edi. Hozir ikkala
mamlakatda ham davlat eksporti ba’zi muhim tovarlarnigina o‘z ichiga oladi. undan tashqari
davlat eksportining ulushi borgan sari qisqarib bormoqda. Ko‘pgina tovarlar eksporti butunlay
davlat nazoratidan chiqarilgan, mavjud cheklashlar
esa majburiy hisoblanmaydi, biroq importni
davlat tomonidan tartibga solib turish Xitoyda xali ham saqlanmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
