Өзбекстан Республикасы

 
2. Til biliminiń etnografiya menen baylanısı 
Til menen usı til iyesi bolǵan xalıq tıǵız qatnasta. Xalıq tariyxındaǵı hár bir 
waqıya, úrp-ádetleri, turmıs tárizi onıń tilinde sáwlelenedi. Sonıń ushın til menen 
usı til iyesi bolǵan etnos ortasında qanday bekkem baylanıs bar bolsa, olardı 
úyreniwshi til bilimi menen xalıq tariyxı hám etnografiya ortasında da usınday 
baylanıs bar. 
Xalıq, elattıń sociallıq, ekonomikalıq, mádeniy hám siyasiy turmısında júz 

---

50 
bergen hár bir ózgeris onıń tilinde de óz sáwleleniwin tabadı. Sonıń ushın xalıq 
tariyxı ushın tariyxıy hújjetler, arxeologiyalıq estelikler gúwalıq bere almaǵan 
jaǵdayda da, onıń tili qımbatlı materiallar beriwi múmkin. Ásirese, toponim, 
etnonim, etnotoponimlerdi xalıq tariyxın inabatqa almay turıp úyrenip bolmaydı. 
Sonıń menen birge, til bilimi etnografiya menen de tıǵız baylanısta. 
Tildiń usı til iyesi bolǵan etnos mádeniyatına qatnasın, tildiń funkciyalanıw 
hám rawajlanıw procesinde til menen etnomádeniyat, etnopsixologiyalıq faktorlar 
ortasındaǵı qatnastı úyreniwge bolǵan talap sebepli etnolingvistika baǵdarı júzege 
keldi. 
Etnolingvistika ataması grekshe etnos – xalıq, qáwim hám lingvistika 
sózlerinen alınǵan bolıp, óz aldına lingvistikalıq baǵdar sıpatında XIX ásirdiń 70-
jıllarında Arqa, keyinirek Oraylıq Amerikadaǵı indeec qáwimleriniń tili, 
mádeniyatı, úrp-ádetlerin úyreniwdiń kúsheyiwi menen payda boldı. Lekin bul 
baǵdardıń dáslepki dáwirinde kóbirek etnografiya máselelerine dıqqat qaratıldı, tek 
XX ásirdiń 20-jıllarında lingvistikalıq tárepine itibar kúsheytildi. 
Etnolingvistikanıń ǵárezsiz lingvistikalıq baǵdar sıpatında qáliplesiwinde 
Amerika tilshi alımı, etnografı F.Boas hám onıń oqıwshılarınıń xızmeti úlken. Olar 
baǵdardıń mashqalalar sheńberin hám izertlew metodların belgiledi. 
Etnolingvistika Amerika alımları miynetlerinde kóbinese «antropolingvistika», 
«etnosemantika» atamaları menen de almastırıp qollanıladı. 
Etnolingvistika mashqalalarınan eń áhmiyetlisi sıpatında Amerika indeecleri 
tilleriniń genetikalıq tuwısqanlıǵın anıqlaw máselesi qaraldı. 
Bul tillerdiń klassifikaciyası dáslep belgili principke tiykarlanbaǵan halda, 
boljawlarǵa súyenip islengen bolsa, keyin ala E.Sepir, S.Lem, M.Svodesh, 
J.L.Treyjer hám basqalar tárepinen anıq ilimiy metodlarǵa súyenildi. Indeeclerdiń 
tillerın 
klasslarǵa 
birlestiriwde 
emocional-tariyxıy 
(E.Sepir, 
S.Lem), 
glottoxronologiyalıq (M.Svodesh), tariyxıy-tipologiyalıq hám areal (K.Xeyil, 
J.L.Treyjer) metodlardan paydalanıldı. 
Tillerdiń klassifikaciyasınan tısqarı, jáne tillerdiń hám mádeniyatlardıń óz ara 
tásiri, bilingvizm máseleleri, til rawajlanıwına social mádeniyattıń tásiri sıyaqlı 
mashqalalar da etnolingvistikanıń úyreniw sheńberine kiritildi. 
Dáslep etnolingvistika sheńberine semantika da kiritilgen edi. Biraq keyin ala 
deskriptiv lingvistikanıń háwij alıwı nátiyjesinde semantika lingvistikalıq 
izertlewler quramınan shıǵarıldı. 
Tildiń semantikalıq tárepine itibar XX ásirdiń 50-jıllarında Sepir-Uorf 
gipotezasın keń talqılaw procesinde qayta janlandı. Házirgi payıtta, etnolingvistika 
máselelerine de jáne itibar kúsheydi. Bul dáwirde semantikaǵa itibardıń qaratılıwı 
nátiyjesinde organikalıq analiz metodı ámeliyatta keń qollanıldı. Bunday usıl 
járdeminde túrli tillerde social-mádeniy qásiyetlerdi ańlatıwshı sózler toparı 
(tuwısqan-urıw atamaları, reń bildiriwshi sózler) hár tárepleme talqılandı. 
Sonday-aq, hár túrli etnikalıq toparlarda qollanılatuǵın paralingvistikalıq 
qurallar, folklor materialların úyreniw de etnolingvistika obyektine kiritildi. 
Tiykarınan, XX ásirdiń 70 – 80-jıllarında folklor materiallarına itibardıń qaratılıwı 

---

51 
til hám mádeniyat ortasındaǵı qatnastıń jańa túrlerin ashıwǵa imkaniyat jarattı hám 
bunıń menen etnolingvistikanıń úyreniw sheńberin keńeytti. 
Házirgi kúnde etnolingvistika dúnyanıń derlik barlıq mámleketlerinde til 
biliminiń bir baǵdarı sıpatında tán alındı hám bul baǵdar boyınsha keń izertew 
jumısları alıp barılmaqta.