Өзбекстан Республикасы

6-lekciya. Til biliminiń sociologiya menen baylanısı 
 
Jobası:
1.
Til biliminiń sociologiya menen baylanısı 
2.
Sociolingvistika 
Til jámiyetlik qubılıs bolǵanlıqtan jámiyet penen, jámiyettiń turmısı menen 
tıǵız baylanısta. Demek, onıń jámiyetlik negizi, sociallıq wazıypası, tilge social 
faktorlardıń tásiri, til rawajlanıwında til siyasatınıń roli sıyaqlı bir qatar máselelerdi 
úyreniw menen shuǵıllanıwshı til bilimi baǵdarınıń jaralıwına úlken zárúrlik payda 
boldı. 
Áne usınday ámeliy talap penen til biliminde social baǵdar hám 

---

44 
socialingvistika dúnyaǵa keldi. “Sociolingvistika” termini eń birinshi márte 1952-
jılı amerikalı sociolog German Karri tárepinen qollanılǵan.
Socialingvistikanıń tiykarǵı úyreniw mashqalalarınan biri tildiń social 
differenciyası máselesi esaplanadı. 
Belgili bir tilde sóylesiwshi jámiyettiń social toparlarǵa ajıralıwı hár qıylı. 
Usıǵan baylanıslı, hár qaysı topardıń ózine tán lingvistikalıq belgileri boladı. 
Máselen, aymaqlıq parıqlanıw, kásiplik parıqlanıw hám taǵı basqa. Hár qanday 
social topardıń óziniń lingvistikalıq belgisi boyınsha parıqlanıwı, onıń sociallıq 
sebeplerin úyreniw úlken áhmiyetke iye. 
Socialingvistikanıń ekinshi mashqalası belgili bir jámiyettegi tildiń jasaw 
formaları kompleksi sıpatında bahalanatuǵın til jaǵdayı máselesi bolıp tabıladı. 
Máselen, burınǵı keńes awqamı dáwirinde bir neshe tiller bar bolǵan halda, 
bir tilge, tiykarınan rus tiline úlken itibar berilgeni sebepli, basqa tiller rus tili 
tásirinde qalıp ketti. 
Til jaǵdayı eki toparǵa bólinedi:
1) ekzogloss jaǵday, yaǵnıy hár túrli tillerdiń bir jámiyette xızmet etiwi; 
2) endogloss jaǵday, yaǵnıy bir tildiń túrli kishi sistemalarınıń xızmet 
kórsetiwi. 
Tillerdiń óz ara tásiri hám leksikalıq ózlestirmeler mashqalaları da 
socialingvistikanıń úyreniw obyekti esaplanadı. 
Sociolingvistikanıń úyrenetuǵın máselesi tillik strukturanıń ózgeriwsheńligi 
bolǵanı ushın, turaqlı ilimiy qádriyatlar emes, al ózgeriwshi qubılıslar izertlew 
obyektine aylanadı, sonlıqtan tildi úyreniw faktleri sociallıq faktler menen sáykes 
alıp qaraladı. Bul sociolingvistikanıń eń áhmiyetli usıllarınan biri – til bilimi hám 
sociallıq qubılıslardıń óz ara baylanıslılıǵın kórsetedi. 
Házirgi kúnde sociolingvistika jámiyettegi tildiń xızmeti haqqındaǵı pán 
sıpatında óziniń izertlew sheńberin bir qansha keńeytti. Tildiń sociallıq 
ózgeriwsheńligi faktorları haqqındaǵı maǵlıwmatlar menen bayıtıldı, tiyisli 
pánlerden - mádeniy antropologiya, etnopsixologiya, psixolingvistika, sociologiya 
hám basqa tarawlardan maǵlıwmatlardı jedel tárizde paydalanıwdı basladı.
Bir adamnıń tillik ózgesheliklerin sociallıq kórsetkishlerge (bilim dárejesi, 
jası, jınısı, kásipke qatnası hám t.b.) baylanıslılıǵı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 
sociolingvistikalıq izertlewlerde keń qollanılatuǵın informator menen sáwbetlesiw 
arqalı alınıwı múmkin. Bul usıl sociolingvistikada jáne de rawajlandı, sebebi ol tek 
«tildiń sadıq alıp júriwshileri»nen maǵlıwmat bermeydi, al til haqqındaǵı bar 
bolǵan ideyalardı anıqlaw, básekilesiwshi tiller formalarınıń salıstırmalı sociallıq 
abıroyın ornatıw, prognoz beriw imkaniyatın beredi.
60-jıllardan baslap toplanǵan teoriyalıq hám empirikalıq materiallar, insan 
hám onıń jámiyettegi tili ortasındaǵı óz ara qatnaslardı eń jedel úyreniwdiń 
baslanıwı sociolingvistika boyınsha bir qansha kólemli monografiyalar hám 
sabaqlıqlarda sáwlelendirilgen. (Rossiyada - A.Shveytser, L.P.Krısin, V.Alpatov 
hám basqalar. Angliyada - R.Tradjill, A.Bell, Dj.Wellz, AQShta - K.Payk, 
U.Labov, R.Xadson hám basqa.). 

---

45 
Jergilikli til bilimi mektebi ushın mudamı tildiń sociallıq tárepine 
qızıǵıwshılıq tán edi. Ataqlı rus alımları tárepinen islep shıǵılǵan hám 
qáliplestirilgen, tillik qublıslar hám olardı alıp júriwshilerdiń sociallıq turmısı 
arasındaǵı tıǵız baylanıslar haqqındaǵı jaǵdaylar, rus til biliminde til hám sóylew 
qubılısların analizlew ushın tariyxıy-sociallıq ilimiy qatnas jasaw dástúrlerin 
belgilep berdi.
Sociallıq baǵdarlanǵan til bilimin jaratıw zárúrligi XX ásirdiń 60-jıllarında 
tolıq anıqlanǵan edi. Dáslep, Amerika strukturalisti K.Payk insan minez-qulqı 
qurılısınıń teoriyasın islep shıqtı. 
Shet el til biliminde zamanagóy sociolingvistikanıń kelip shıǵıw haqqında sóz 
bolǵanda, XX ásirdiń 60-jıllarında sociallıq baǵdarlanǵan til bilimin jaratıw 
haqqında aytqan psixolingvist U.Labov eslenedi. Ol zamanagóy qala xalqı jası, 
jınısı, bilim dárejesi, kásibi hám etnikalıq kelip shıǵıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı 
esapqa alǵan halda, til bilimi sıpatlamasın bayan etiwdi usınısı etken edi. Ámelde 
ol Nyu-York, Chikago, Filadelfiya, Dallas, Los-Anjeles hám basqalar sıyaqlı 
Amerika megalopolisleri xalqın ǵalaba úyreniw dawamında ámelge asırdı. 
Nátiyjede, til toparı hám jámiyettiń sociallıq dúzilisi tárepinen qollanılatuǵın tillik 
qurallardıń ózgeriwsheńligi ortasında óz ara baylanıslılıq payda boldı. U.Labov 
tárepinen islep shıǵılǵan metodologiya tillik jámiyet hám jámiyettiń sociallıq 
dúzilmeleri tárepinen qollanılatuǵın tillik qurallardıń ózgeriwsheńligi ortasındaǵı 
baylanıslılıqtı jaratıwǵa imkan berdi. Nyu-York shıǵısında hám qubla-shıǵıs 
tillerde, tiykarınan, Nyu-York supermarketlerinde xalıqtıń sóylew tilin úyrenip 
shıqtı hám bul sociallıq ózgerislerdiń ózgeriw dinamikasın anıqlaw imkaniyatın 
berdi. Sociolingvistikada qollanılatuǵın lingvistikalıq analizdiń eń áhmiyetli 
principlerinen biri, kórip shıǵılıp atırǵan qubılıslarǵa sinxroniyalıq hám 
diaxroniyalıq qatnas jasawdı izbe-iz parıqlaw principi esaplanadı (Mısal ushın,
P. Fridrix XIX ásir rus klassik shıǵarmaları dialogları mısalında, rus tilindegi 
«sen» hám «sizler» almasıqlarınıń paydalanılıwında sociallıq jaqtan anıqlıqtaǵı 
ózgerislerdiń on komponentli modelin jarattı). Belgili bir jámiyet wákilleriniń tili 
boyınsha sociologiyalıq izertlewler anketalar, sorawlar, jay baqlawlar hám arnawlı 
eksperimentler járdeminde alıp barıladı. Máselen, Rossiyada L.Krısin basshılıǵında 
Rossiya Federaciyasınıń úlken qalaları (Moskva, Leningrad, Gorkiy, Nijniy 
Novgorod, Perm, Sverdlovsk hám basqalar) xalqınıń tili boyınsha ǵalaba soraw 
ótkizildi. Til dúzilmeleriniń ózgeris dinamikasın analizlewde bul qızıqlı 
maǵlıwmatlar Rossiyada elege shekem ámelde qollanılmaqta. Moskva hám 
Leningrad (Sankt-Peterburg) sóylesimi hám rus orfoepiyalıq norması L. A. 
Verbickaya tárepinen úyrenilgen.
Ullı Britaniyanıń hám AQShtıń inglis tilinde sóylewshi xalqı arasında 
ótkizilgen bir neshe sorawnamalar nátiyjeleri sóylesiwdiń sociolingvistikalıq 
shártliligin úyreniwge úlken úles qostı: 1988-jılda J.Wellz tárepinen inglis tiliniń 
britaniya variantınıń 275 paydalanıwshısına pochta arqalı ótkizilgen sorawnama; 
1993-jılı Y. Shitar tárepinen alıp barılǵan 400 amerikalını elektron pochta arqalı 
tekseriw hám 1998-jılda J.Wellz tárepinen Longman Pronunciation Dictionary 

---

46 
(LPD-2000) nıń 2-baspasın tayarlaw paytında elektron pochta arqalı yaǵnıy 
Internet arqalı 1,932 inglisshe soraw ótkizildi. Informatorlardan alǵan 
maǵlıwmatlardı analizlewde jası, jasaw ornı, kásibi, bilim dárejesi hám t.b. 
ólshemlerge itibar berildi. Bul sorawlar britaniya hám amerika inglis tillerinde 
sóylew standartlarınıń zamanagóy dinamikasın ashıp beriwde, olardıń óz ara tásir 
dárejesin belgilewde, hár túrli sociallıq toparlar ortasında tiykarǵı sóylew 
tendenciyaların anıqlawda hám eń áhmiyetlisi, sózliklerde alınǵan nátiyjelerdi 
dárriw sáwlelendiriwde járdem berdi. 
Hár túrli tillik toparlardıń til sistemaların úyreniw, hátteki eń kishilerin de, 
zamanagóy jámiyette tildiń tipologiyalıq hám ózine tán qásiyetlerin anıqlaytuǵın 
sociolingvistlerge tek tildiń sociallıq qatlamlasıwı haqqında jańa maǵlıwmat alıw 
ǵana emes, al eski stereotiplerden waz keshiwge imkan berdi. Máselen, AQShta, 
Ullı Britaniyadan parıqlı ráwishte, tillerdiń sociallıq abıroyına kemirek itibar 
qaratılǵan hám tildiń klasslıq parıqlanıwı áhmiyetsiz. (B. Klinton hám J.Bushtıń 
shıǵıp sóylegen sózi). Biraq, Amerika prezidentleri reytinginde Bill Klinton belgili 
orator sıpatında aldıńǵı orınlardan birin iyeleydi. Ol pútkil auditoriyanı 
manipulyaciya qılıw ushın hár túrli ritorikalıq usıllardan nátiyjeli paydalana alǵan.
Basqa tárepten, stereotiplik sociallıq ideyalardı qáliplestiriwde insannıń 
sóylew iskerligi rolin kórip shıǵıw múmkin edi. Ullı Britaniyada, bayanatshınıń tek 
sóylewi tiykarında, tıńlawshılar ádette onıń bilimi, siyasiy iskerligi, biznes sherigi 
sıpatında isenimliligi hám hátte sırtqı kórinisi haqqında juwmaq shıǵaradı. … Ullı 
Britaniyanıń 
burınǵı 
Bas 
ministri 
M.Tetcherdiń 
shıǵıp 
sóylewleri 
sociolingvistikalıq izertlewler ushın qızıqlı maǵlıwmat bere aladı.
Zamanagóy sociolingvistikalıq koncepciyalarǵa muwapıq, jámiyetti 
kópólshemli maydan sıpatında qaraw kerek, onda ana tilinde sóyleytuǵın adamlar 
jası, tuwılǵan jeri hám tárbiyası, sociallıq hám kásiplik tiyisliligi hám jınısı 
boyınsha klassifikaciyalanadı. Biraq, ayrıqsha kletka biologiyada qanday áhmiyet-
ke iye bolsa, hár bir sóylewshi sociolingvistikada sonday úlken áhmiyetke iye.
Atap aytqanda, sóylewshiniń sózlerdi aytıwı sóylewshiniń sociallıq ornın, 
onıń qanday kásip iyesi ekenligin anıqlaw ushın isletiledi. Arnawlı ádebiyatlarda 
kóp ǵana "akcentlerdi qoyıw" jaǵdayları súwretlengen.
Amerikalı sociolingvist R.Xadsonnıń ádil pikir júritiwi boyınsha, sózlerdi 
aytıw, sóylewshiniń turaqlı sociallıq toparǵa tiyisliligin ańlatadı, sintaksis 
jámiyette birlesiwdiń bir elementi bolıp xızmet etedi, al leksika onıń sotsiallıq 
jaqtan bir qıylı emesligin ańlatadı. 
Hár túrli jas toparları wákilleriniń tillik ózgeshelikleri dástúriy ráwishte 
sociolingvistlerdiń dıqqat orayında bolıp kelmekte. Biraq, sońǵı jıllarda olardıń 
itibarın balanıń social-lingvistikalıq rawajlanıwınıń tildi socializaicya qılıwdıń tórt 
tiykarǵı basqıshı (balalıq, jaslıq, óspirimlik, úlkenler) (1, 2) boyınsha úyreniwge 
qarattı. Balalarda, ádette, óz jınısı wákilleri menen qarım-qatnasta bolıwdı abzal 
kórgen balalıq dáwirde, ul hám qızlardıń tilindegi parıqtıń rawajlanıwı ushın qolay 
shárt-sharayatlar jaratıladı, bul keyin ala jámiyettiń úlken jastaǵı aǵzaları tilinde 
sáwlelene baslaydı. Bunnan tısqarı, óspirimlik dáwir jasları keyingi áwladqa 

---

47 
aylanıwǵa tayarlıq kórip atırǵanda sociolingvistlerdiń dıqqat-itibarında boladı. 
Socialingvistikanıń eń áhmiyetli mashqalalarınan jáne biri bilingvizm 
máselesi. Ózbekstannıń túrli aymaqlarında eki tilde teń sóylesiwshi xalıq jasaydı. 
Olardıń eki tilde de erkin pikir almasıwı nızam menen qorǵaladı. 
Bilingvizm sharayatında, álbette, eki til óz ara bir-biriniń tásirine ushıraydı. 
Áne usı tásirdi úyreniw de socialingvistikanıń úyreniw obyektine kiredi. 
Socialingvistika mashqalaları ishinde til hám til siyasatı máselesi eń áhmiyetli 
orındı iyeleydi. Burınǵı Awqam dáwirinde milletlerdi hám olardıń tillerin 
birlestiriw siyasatı alıp barıldı. Bunıń nátiyjesinde jetpis jıl ishinde ayırım mayda 
milletler hám olardıń tilleri (máselen, yukagirler) joǵalıp ketti. Rus bolmaǵan 
basqa milletler hám olardıń tillerinde de tubalawshılıq, xızmet sheńberiniń 
shekleniw halatı húkim súrdi. 
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen keyin demokratiyalıq 
principke tiykarlanǵan til siyasatı júritile basladı. Bunıń ayqın dálili sıpatında 
Mámleketlik til haqqındaǵı nızamnıń toǵızınshı statyası Ózbekstan aymaǵında 
jasaytuǵın basqa xalıq wákilleri hám olardıń tilleri qorǵalıwına qaratılǵan. 
Bunnan tısqarı, socialingvistika millet hám milliy til, til hám jámiyet sıyaqlı 
máseleler menen de shuǵıllanadı.