Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Yashil olma shirasining populyatsiya zichligi (
у
) va mavsumiylik (
х
) o‟rtasidagi bog‟liqlikning 
regression chiziqlari 
Avgustning ikkinchi yarmidan boshlab atrof-muhit haroratining nisbatan pasayishi va ozuqa 
o‘simligidagi sharoitning yaxshilanishi hisobiga yashil olma shirasi populyasiya zichligining yozgi-
kuzgi ko‘tarilish davri ro‘y beradi. Bu holat tog‘li hududda o‘sayotgan olma daraxtlarida boshqacha 
grafik bilan ifodalanadi. 
Yashil olma shirasi populyatsiyasining ikkinchi eng yuqoriga ko‘tarilish davri sentyabr oyiga 
to‘ri keldi. Bu davrda shiralar soni sentyabrda 60 ta, oktyabrda 40 tani tashkil etdi. Ikkinchi ko‘tarilish 
davri noyabr oyi oxirida yakunlanib, bu davrda shiralar soni 2 tani tashkil etdi holos. Mazkur turning 
yozgi-kuzgi ko‘tarilishi va populyasiya zichligining ortish davri 
2
1
7
.
22
9
.
110
6
.
80
x
x
x
y
tenglamaning yechimiga to‘g‘ri keladi hamda shiraning grafik chizig‘i jadvaldagi holatni ifoda etadi.
Yashil olma shirasi populyasiya zichligining o‘zgarishidagi mavsumiylik davriy xarakterga ega 
bo‘lib, mazkur grafik chiziq asosida shiralar miqdor zichligining boshqa yillardagi kutilishi mumkin 
bo‘lgan o‘zgarishlarni izohlab berish imkonini berishi mumkin. 
FARG‟ONA VODIYSIDA TEXNOGEN IFLOSLANISHINING OLMA QIZIL QON 
SHIRASINING EKOTOPIK O‟ZGARUVCHANLIGIGA TA‟SIRI 
 
G‘aniyev K., Mirzaliyev A., Akbarov R. 
Farg‘ona davlat universiteti 
Har bir ekotizim va jamoalardagi lokal ekologik sharoit shiralarda o‘ziga xos o‘zgaruvchanlikka 
sabab bo‘ladi. Ayniqsa, jadal texnogen ifloslanish sharoitida shiralar populyatsiyalari ichida 
morfologik belgilarning bir muncha kichik doirada ham differensiallanishi, ayrim hollarda esa bir-
biridan sezilarli farqlanadigan formalarning hosil bo‘lishi kuzatiladi. Shiralardagi bu hodisa hududlar 
bo‘yicha qiyoslanganda, ulardagi geografik-ekotopik o‘zgaruvchanlikni izohlash imkoniyatini berishi 
mumkin. 
Shuni takidlash kerakki Qirguli hududi nisbatan zararlangan hudud bo‘lganligi sababli bu 
hududda o‘sayotgan o‘simliklarning barg va novdalarida hamda tuproqda kadmiy, kobalt, nikel, 

---

180 
qo‘rg‘oshin, temir, mis, marganes, rux kabi og‘ir metallar uchraydi. Ma‘lumki, og‘ir metallar 
hasharotlarning to‘qimalarida yig‘ilib, uzoq vaqt saqlanishi va turli yo‘nalishdagi o‘zgarishlarga olib 
kelishi 
mumkin. 
Tajriba 
jarayonida 
biz 
belgilangan 
hududlarda 
shiralarning 
ekotopik 
o‘zgaruvchanligini solishtirish natijasida shunga amin bo‘ldikki, Qirguli shiralarining o‘lchamlari 
aksariyat hollarda Toshloq va Bog‘dod namunalariga nisbatan zararlangan hudud bo‘lganligi sababli 
o‘lchamlari nisbatan kichik bo‘lishini ta‘kidlash lozim. 
Olma qizil qon shirasini tarqalish hududi va ozuqa o‘simligidan jadal - intensiv foydalanuvchi 
tur sifatida ajratish mumkin. Yashash joyiga va ozuqa o‘simligiga tor doiradagi bog‘liqlik tufayli u 
alohida olingan ekotoplar bo‘ylab bir qancha kichik guruhlarni hosil qilishi tabiiy. Ayrim mualliflar 
organizmlardagi bu hodisani izohlab mazkur kichik guruhlarni demalar , parsellalar, meruslar hamda 
populyatsiya doirasidagi guruhlar deb nomlaganlar. 
G.X.Shaposhnikovning kuzatishlariga ko‘ra, shiralarning kimyoviy zaharlarga chidamli, 
barqaror populyatsiyalari hattoki, 1-2 mavsumdayoq shakllanib ulguradi. Tadqiqotlardan ma‘lum 
bo‘ladiki, Qirgulida dastlabki kimyo korxonalari ishga tushgandan buyon, o‘tgan 40 yildan ortiq vaqt 
davomida yashil olma shirasida atrof-muhitning texnogen ifloslanishiga ma‘lum darajadagi moslanish 
sodir bo‘lgan, qizil qon shirasi esa ushbu hududda tolerantligi jihatidan qolgan ikki tur Dezaphis afinis 
va Dezaphis maliga nisbatan yuqoriligi tadqiqotlarimiz davomida o‘rganildi. Natijada texnogen 
hududlarda uning nisbatan barqaror populyatsiyalari tarkib topgan. Ikkinchi tomondan, Qirguli, 
Toshloq va Bog‘dod shiralari populyatsiyalari o‘rtasida chegaralanish kuchayib borganligini ta‘kidlash 
lozim. Bu holat yashil olma shirasining Toshloq va Bog‘dod namunalarini qiyoslaganda ham namoyon 
bo‘ladi. 2014 yilning bahor faslida bu ikki hudud shiralari o‘rtasidagi o‘xshash va farqlanuvchi belgilar 
1:1 nisbatni tashkil qilgan bo‘lsa, 2016 yil bahorida ishonchlilik chegarasida farqlanuvchi belgilar 
ulushi ikkitaga ortgan. Ma‘lum bo‘lishicha, keyingi 3 yil davomida shiralarning ekotiplari o‘rtasidagi 
farq kuchayib borgan. 2014 yilda bu ikki mintaqa shiralari 100 %, 2016 yilda 69% belgilari bo‘yicha 
ishonchlilik chegarasida bir-biridan farqlangan.
Texnogen ifloslanish shiralar tanasidagi g‘uborlarni zich yoki siyrak joylanishi va uzunligiga 
ta‘sir etadi. Qirguli shiralarining g‘uborlari siyrak, kalta va nisbatan tartibsiz, Bog‘dod namunalarining 
g‘uborlar tukchalari zich, uzun va tartibli joylashganligi bilan farqlanadi.
Toshloq shiralari g‘uborlarining uzunligi Bog‘dod shiralarinikiga yaqin bo‘lib, uzoqdan yahshi 
ko‘rinadi. 
Qizil qon shirasining ekotopik o‘zgaruvchanligi yillik, fasliy va boshqa omillarga bog‘liq holda 
turli darajada bo‘lib, belgilarning divergensiyasi bahordan kuzga tomon susayib boradi. Morfologik 
belgilarning yuqori darajada differensiallanishi bahor mavsumida, kuz faslida esa nisbatan past 
darajadagi ajralish ro‘y bergan. Yoz oylarida belgilarning farqlanishi oraliq holatni tashkil etadi. 
Morfologik belgilarning divergensiyasi va differensiallashish darajasi Toshloq-Qirguli, Toshloq-
Bog‘dod va Qirguli-Bog‘dod juftliklari yo‘nalishida pasayib boradi. 
Mamlakatimizda olma mevali bog‘larini tashkil etish hozirgi kunga kelib avj olgan. Olma 
ko‘chatlarini zararlashda olma qizilqon shirasi, yashil olma shirasiga nisbatan yuqori darajada 
tolerantlikka ega bo‘lmasada, e‘tibor berilmagan vaziyatlarda ko‘plab ko‘payib ketishi oqibatida 
o‘simliklarga jiddiy havf solishi mumkin. 

---

181