MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING MAQSADI VA UNING ASOSIY
TAMOYILLARI
5
boshqaruvga doir qarorlar qabul qilish uchun bir qancha hollarda yaxshigina natija berar edi.
Keyinchalik auditorlar va malakali buxgalerlar yordamida bu tajriba o’zgartirilib, boshqaruv
hisobiga aylantirilsa, ko’p iqtisodiy sub’ektlar, umuman iqtisodiyot taraqqiyotining ravshan
istiqbollariga ega bo’ladi.
Bu avvalo ananaviy buxgalteriya hisobi ta’sirchanligini oshirishga imkon beradi, chunki
xo’jalik faoliyatida faktlarning paydo bo’lishi bilan ularning hisobda aks etishi o’rtasidagi farqni
kamaytiradi. So’ngra shu asosida tadqiqotlarni davom ettirish, boshqaruvni maqbullashtirish
uchun xo’jalik jarayonlarida keng qo’llash mumkin bo’ladi. Iqtisodiy tahlil nazariyasi va
tajribasidan ma’lum bo’lgan modellashtirish va boshqa usullardan foydalanish tajribali
auditorlarga qo’l kelmoqda. Bu ish eng yaxshi dasturiy ta’minotga va hisob-tahliliy axborotni
kompyuterda avtomatik ishlab chiqishga asoslangan bo’lishi lozim, bu ulkan hajmdagi
vazifalarni bir daqiqada hal qilish imkonini beradi, ilgari bunday vazifani qo’yish to’g’risida gap
bo’lishi mumkin emasdi.
Demak, moliyaviy hisobot auditini o’tkazishda duch keladigan bir qancha tashkiliy
muammolar mavjud. Mijozga to’g’ri yondashuvni aniqlash, va uning natijalarini barcha
hisobotlarda qo’llash, alohida e’tiborni talab qiladigan elementlarni va mohiyati puxta
tekshirilishi lozim bo’lgan operatsiyalarni tanlash, tekshirishlarni (testlarni) xronometraj qilish,
xo’jalik tizimlari rivojlanish yo’llarini kompyuter yordamida amalga oshirishning eng maqbul
yo’lini topish, natijalarini baholash va auditorlik xulosasining eng maqbul turini tanlash ana
shunday muammolardandir. Bu tafovutlarni to’la tushunmaslik shunga olib keldiki, maxsus
adabiyotlarda «Buxgalteriya hisobi va auditi» kabi iboralar paydo bo’ldi. Shubhasiz, auditorlar
buxgalteriya hisobi qanday ahvolda ekanini tekshiradilar, lekin bu auditning alohida bir turi
emas, balki ishning alohida qismidir, faqat auditning tarkibiy qismi sifatida buxgalteriya hisobini
tekshirish, xolos.
Xalqaro tajribada, hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham auditning xilma-xil turlari ma’lum.
Ularning ba’zilarining elementlari audit elementlari deb atalmagan bo’lsa ham mamlakatimizda
hamisha bo’lgan va muvaffaqiyatli rivojlangan. Auditning boshqa elementlari va hatto turlari
ham endilikda rivojlanmoqda.
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunda ham, «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish
va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida»gi Vazirlar Mahkamasining
Qarorida va auditorlik standartlarida ham audit turlari to’lig’icha batafsil yoritilmagan, faqat
auditorlik faoliyatining turlari sanab o’tilgan, ya’ni majburiy va tashabbusli audit to’g’risida
aytib o’tilgan. Bu esa bir xil narsa emas. Bizningcha, auditorlar va auditorlik tashkilotlari
xizmatlarining turlarini sanab o’tish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Umuman, maxsus adabiyotlarda ba’zi mualliflar auditning bo’linishi ichki va tashqi audit,
majburiy va ixtiyoriy audit sifatida talqin qilmoqdalar. O’zbekistonda ham tekshiriladigan
xo’jalik yurituvchi sub’ektlardagi xo’jalik operatsiyalarining xilma xilligiga tayanib, audit
ob’ektlari ro’yxatini audit turlari deb hisoblamoqdalar. Natijada «Kassa auditi», «Moddiy
zahiralar auditi», «Asosiy vositalar auditi» kabi iboralar paydo bo’lib, «Asosiy vositalarni xarid
qilish auditi», «Asosiy vositalar harakati auditi» kabi iboralar ko’paymoqda.
Bunday yondashuvda auditorlik nomlari va turlari soni balansdagi moddalar, balans
ilovalarida ko’rsatkichlar soni tenglashib qoldi. Bu butunlay noto’g’ridir, chunki audit turlari va
ob’ektlari bilan auditorlik faoliyati turlarini aralashtirib yubormaslik kerak. Vujudga kelgan
tajribaga tayanib aytish mumkinki, hozirgi vaqtda Respublikamizdagi auditorlik tashkilotlari
odatda xizmatning quyidagi turlarini (yoki ulardan ba’zilarini) bajaradilar:
-
mulkchilik shakli turlicha korxonalar va tashkilotlarning buxgalteriya hisobotini
auditorlik tekshirish (majburiy va tashabbusli tarzidagi audit);
-
qo’shimcha xizmatlar: (ekspress-tahlil; obzor tariqasida tekshirish; xo’jalik-moliya
faoliyatini tahlil qilish; moliya, soliq, bank masalalari va boshqa xo’jalik qonunlariga doir;
tashqi iqtisodiy faoliyat bo’yicha maslahatlar berish; mijoz bilan kelishilgan tadbirlar bo’yicha,
Do'stlaringiz bilan baham: |