Elektroakustika

 
6.5. Elektrodinamik radiokarnaylarda nochiziqli buzilishlar 
 
To‘g‘ridan - to‘g‘ri nurlatuvchi radiokarnaylarda nochiziqli 
buzilishlarning asosiy sababi, diffuzor ilgichning nochiziqli elastikligi va 
ishchi tirqishdagi magnit maydonning o‘qi bo‘yicha nojinsliligi. Past 
chastotalarda konus katta amplituda bilan siljiydi, natijada tashqi gardish 
va markazlashtiruvchi shayba rivojlantirayotgan elastik kuch ilgichning 
elastik deformatsiyasiga nisbatan tezroq oshadi. Buning natijasida paydo 
bo‘ladigan nochiziqli buzilishlar simmetrik bo‘lib, 400 Gs chastotali 
nominal quvvatda garmonikalar koeffitsienti 3- 4% tashkil etib, past 
chastota tomon oshib boradi. Ishchi tirqishdagi magnit maydonning bir 
jinsli emasligi bilan bog‘liq bo‘lgan buzilishlar tovush g‘altagi egallagan 
uzunligidagi 
magnit 
maydoni 
induksiyasi 
V 
belgilaydigan 
elektromexanik bog‘lanish koeffitsienti (VI) bilan belgilanadi. Agarda, 
magnit maydoni o‘q bo‘yicha bir jinsli bo‘lmasdan tirqish qirralari 
tomon kamaysa, siljish tizimi o‘rtacha holatidan u yoki bu tomonga 
siljiganda, tovush g‘altagi bilan ilashgan maydon induksiyasi kamayadi, 
mos holda elektromexanik bog‘lanish koeffitsienti ham kamayadi. Bu 
holat keltirib chiqaradigan sinusoidal signalning buzilishi juda ham kam. 
Agarda radiokarnay bir vaqtda ikkita signalni nurlatsa: g‘altak past 

---

170 
chastotada katta amplituda bilan, yuqori chastotada kichik amplituda 
bilan qo‘zg‘alsa, unda ahvol bir muncha o‘zgaradi. Amplituda bo‘yicha 
modulyatsiyalangan 
past 
chastota 
tebranishlari 
elektromexanik 
bog‘lanish koeffitsientini o‘zgartiradi. Bu eshittirish signali spektrida 
nochiziqli buzilishlarga olib keladi. Nochiziqli buzilishlarning boshqa 
bir sababi, radiokarnay diffuzori katta amplituda bilan tebranganda 
tebranishlarda eshittirish kallagi siljish tizimini mustahkamlash 
elastikligining o‘zgarishidir. Nochiziqli buzilishlarning uchinchi sababi, 
diffuzor konusining parametrik tebranishi. 
G‘altak o‘ng tomonga elektrodinamik kuch F ta’sirida siljiganda 
diffuzor konusi asosi siqiladi, natijada u egiladi. Faraz qilaylik, 
g‘altakdagi tokning birinchi (musbat) yarim davrida konus ichki 
tomonga egildi (6.16-rasm, 1 holat). Ikkinchi yarim davrida esa, kuch F 
ning yo‘nalishi teskari tomonga o‘zgaradi, g‘altak esa chap tomonga 
siljiydi, natijada konus asosi tashqi tomonga siljib uzayadi. Keyingi 
yarim davrda yana, konus asosining siqilishi kuzatiladi, konus endi 
tashqi tomonga egiladi, chunki uzayishdan so‘ng uning o‘rtasi inersiya 
bo‘yicha statsionar holatidan o‘tib ketadi. 
Keyingi uzayishdan so‘ng konus yana ichki tomonga egiladi va h.k 
(6.16-rasm).
6.16-rasm. Radiokarnay diffuzor ushlagichdagi parametrik 
tebranishlar 

---

171 
Shunday qilib, g‘altakdagi tokning ikki davrida diffuzor asosi 
ko‘ndalang bir davr tebranadi, ya’ni tebranishlar subgarmonikalarda 
bo‘ladi. 
Akustik signal spektrida chastotalari g‘altakdagi tok chastotasidan 
ikki marta kichik spektr tarkiblari paydo bo‘ladi. Bu eshittirilayotgan 
tovushdan keskin ajraladigan tinglovchilarga titroq sifatida eshitiladigan 
qo‘shimcha tovushlar paydo bo‘ladi (6.16b-rasm). 
Bunday buzilishlarni yo‘qotish yoki kamaytirish maqsadida konus 
asosi bukiladi. Asosi bukilgan diffuzor ko‘ndalang siqilganda, u 
bukilgan tomonga egiladi (6.17-rasm). 
6.17-rasm. Diffuzor asosi bukilgan radiokarnay