Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

3. Бир омилли моделда халқаро савдо. Мутлақ афзаллик вазияти
XVIII аср оҳири – ХIХ аср бошида Адам Смит ва кейинчалик Давид 
Рикардо халқаро савдо асосларини тадқиқ қилдилар. Уларнинг ишлари ўша 
пайтдаги кенг тарқалган меркантилизм доктринасига жавоб сифатида яратилган 
эди. 
Меркантилизм халқаро савдони миллат бойлигини кўпайтиришнинг 
асосий негизи деб ҳисоблаган. Улар миллат катта даромад олиши учун савдони 
давлат томонидан бошқаруви керак деб таъкидлаган. Меркантилизмнинг 
асосий ғояси мамлакат бойлиги унда мавжуд бўлган олтин ва кумуш миқдорига 
асосланган деган фикрга таянган. Шунинг учун маҳсулотнинг экспорти давлат 
учун фойдали, импорти эса зарар деб ҳисобланган. Шу сабабли хукуматлар 
солиқлар киритиш орқали импортни чеклаган ва экспортни молиялаштирган.
Меркантилистлар бир мамлакатнинг халқаро савдо балансининг мусбат 
салдоси бошқа мамлакатнинг ташқи савдо балансининг манфий салдосига тенг 
булиши кераклиги сабабли бир миллат бошқа миллат ҳисобидан бойиб кетиши 
мумкин деб ҳисоблаган. 
Адам Смит ўзининг ―Халқлар фаровонлигининг табиати ва сабаблари 
хақидаги тадқиқот‖ китобида (1776 й.) мамлакатлар халқаро савдони эркин 
ривожланишига интилиши кераклигини кўрсатади, чунки экспорт қилувчи 
мамлакат ҳам, импорт қилувчи мамлакат ҳам халқаро савдодан ютуқ олиши 
мумкин. А. Смит фикрича, миллат фаровонлиги мамлакатлар тўплаган олтин 
миқдори билан эмас, балки уларнинг тайѐр маҳсулот ва хизматлар ишлаб 
чиқариш қобилиятлари билан аниқланади. Шунинг учун хукуматнинг асосий 
вазифаси халқаро меҳнат тақсимоти асосида ташқи савдони ва ишлаб 
чиқаришни ривожлантиришдир. Ушбу ҳолатда ишлатилаѐтган ресурсларнинг 

---

24 
самарадорлиги кўтарилади ва халқаро савдода иштирок этаѐтган миллатлар 
фаровонлиги ошади.
А.Смит назариясига кўра, халқаро савдонинг иқтисодий асосида ишлаб 
чиқариш ҳаражатлари ўртасидаги фарқ ѐтади. Ушбу фарқнинг асосий сабаби 
ишлаб чиқариш омилларнинг унумдорлигидаги фарқлардир ва улар табиий ва 
вужудга келтирилган афзалликларга боғлиқдир. Шунинг учун ҳар бир мамлакат 
ишлаб чиқаришда мутлақ афзалликга эга, яъни ҳар бир мамлакатда бошқа 
мамлакатларга нисбатан камроқ ҳаражатлар билан ишлаб чиқара оладиган 
маҳсулот топилади.