O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

1.2. Zamonaviy jahon iqtisodiyotining mohiyati
va shakllanish bosqichlari
Zamonaviy jahon xo'jaligi yoki jahon iqtisodiyoti — bozor iqtiso­
diyotining obyektiv qonunlariga bo'ysunuvchi, doimiy harakatdagi, 
o'sib, rivojlanib boruvchi xalqaro iqtisodiy aloqalarga o'zaro bog'liq 
bo'lgan milliy iqtisodiyotlar yig'indisi, global iqtisodiy organizmdir.
Jahon xo'jaligi vujudga kelishi va rivojlanishida uzoq hamda juda 
qiyin bo'lgan bir qator rivojlanish bosqichlarini bosib o'tdi. Ayrim 
tadqiqotchilar lining vujudga kelishini Rim imperiyasi davri (er.av.
7

---

II va eramizning IV asrlari) bilan bog‘lashadi. Bunda ular Rim 
imperiyasini o‘sha vaqtdagi butunjahon xo'jalik tizimi, deb baho- 
lashadi. Boshqa bir guruh olimlar esa jahon xo‘jaligini faoliyat 
ko'rsata boshlagan davrini XV—XVI asrlar bilan, ya’ni buyuk 
jug'rofik kashfiyotlar davri bilan bog'lashadi. Aynan shu kashfiyotlar 
qimmatbaho toshlar, metallar, shirinliklar va qullar bilan xalqaro 
savdoning tez rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Ammo bu davrdagi jahon 
xo'jaligi cheklangan bo'lib, faqat savdogarlarning sarmoyalari 
ishlaydigan soha bo'lgan edi, xolos.
Zam onaviy jah o n xo'jaligi Yevropada ro'y bergan sanoat 
inqilobidan keyin (XVIII asr oxiri va XIX asr boshlari), kapitalning 
monopol bosqichiga o'tishi davrida (XIX asr oxiri va XX asr bosh­
lari) vujudga keldi. XIX asr oxiri va XX asr boshidagi jahon xo'jaligi 
o'zining rivojlanish xususiyatlari bilan XX asrning 60—90-yilla- 
ridagi jahon xo'jaligidan tubdan farq qilishi bizga m a’lum.
O 'zining rivojlanish xususiyatlari bilan XIX asr oxiri va XX 
asrning birinchi yarmidagi jahon xo'jaligi «kapitalning kuchiga» 
nisbatan ko'p jihatdan oddiy kuchga, ya’ni, iqtisodiyotga yot 
bo'lgan majburiyatlarga asoslangan bo'lib, bu davrdagi jahon 
xo'jaligida jiddiy qaram a-qarshiliklar mavjud edi. Bularni biz 
kapitalistik mam lakatlar o'rtasidagi qarama-qarshiliklarda (jum ­
ladan, ikki Jahon urushi), shuningdek, sanoati rivojlangan va 
rivojlanayotgan davlatlar o'rtasidagi qarama-qarshiliklarda k o 'ri­
shimiz mumkin. XX asrning birinchi choragida jahon xo'jaligi ikki 
qismga: 
jahon kapitalistik xo'jalik tizimiga va jahon sotsialistik xo'jalik
tizimiga
bo'lingan edi. Jahon iqtisodiy aloqalari tizimida esa jahon 
kapitalistik xo'jaligi tizimi ustunlik qilgan. 90-yillar boshida xalqaro 
savdo tovar aylanmasining 9/10 qismi jahon kapitalistik xo'jaligi 
doirasida ro'y bergan. 80-yillar oxirida xalqaro iqtisodiy ayirboshlash 
kanallari orqali kapitalistik dunyoning umumiy yalpi mahsulotining 
bor-yo‘g'i 1/5 qismi sotilgan, xolos. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda 
jahon milliy darom adining 1/3 qismi, shu jum ladan, O 'lY oK
davlatlarida esa 1 /4 qismi ishlab chiqarilgan.
XX 
asrning 60-yillardan boshlab jah o n xo'jaligi tizim iga 
rivojlanayotgan davlatlar qo'shildi. 70-yillarning o'rtalariga kelib, 
ular orasidan «yangi industrial m am lakatlar» (Y alM ), ya’ni 
Osiyo—T inch okeani m intaqasida to 'rtta kichik «ajdarho» deb 
nom oigan Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur va Lotin 
Amerikasida Braziliya, Argentina, Meksika davlatlari rivojlanish 
borasida sezilarli darajada ilgarilab ketgan edi.

---

90-yillar boshida M DH hududida va Sharqiy Yevropada ro‘y 
bergan inqilobiy o ‘zgarishlardan so'ng jahon xo'jaligi yaxlit, butun 
bir organizm ko'rinishini oldi. Shakllanib kelayotgan global jahon 
(xo'jaligi tizimida bir tekis bo'lmagan holda rivojlangan, sanoati 
rivojlangan davlatlar, rivojlanayotgan davlatlar va o'tish davri 
(shaklidagi iqtisodiy tizimli davlatlarning milliy iqtisodiyotlarini o'z 
ichiga oigan bir qator davlatlar paydo bo'ldi. Jahon xo'jaligida 
Iko'plab qarama-qarshiliklar va turlicha rivojlangan an ’analarni 
(saqlab qolgan holda XXI asr bo'sag'asidagi jahon xo'jaligi XX asr 
p'rtasidagi jahon xo'jaligi bilan solishtirib bo'lmaydigan darajada 
ko'proq integratsiyalashib o'zgarib ketdi.
Xo'sh, zamonaviy jahon xo'jaligining mohiyati, uning o'ziga xos 
tomonlari, ko'rsatkichlari va rivojlanish omillari nimalardan iborat?
XXI 
asr b o ‘sag‘asidagi jahon xo'jaligi
— o 'z miqyosiga ko'ra 
globaldir, u to'liq ravishda bozor iqtisodiyotining tamoyillari, 
xalqaro m ehnat taqsimotining obyektiv qonuniyatlariga, ishlab 
chiqarishning baynalmilallashuviga asoslanadi.
Ikkinchi Jahon urushidan keyingi o'n yilliklarda jahon xo'jaligi 
rivojining yetakchi an ’analaridan biri, bu ko'plab davlatlarning 
birin-ketin yopiq milliy xo'jalikdan tashqi bozorga yuz tutgan iqti­
sodiy ochiq tipdagi xo'jalikga o'tishi hisoblanadi. Urushdan keyingi 
iqtisodiy tiklanish davrida (50—60-yillar) va keyingi 70—90-yillarda 
G 'arbiy Yevropa davlatlarining hukumat rahbarlari yanada faollik 
ko'rsatib, oldingi avtokratik qoldiqlardan qutilishgan edi.
Ayni shu davrda jahon xo'jaligida AQSH o'zining «ochiq savdo», 
«ochiq iqtisodiyot» qarashlari konsepsiyasi bilan chiqqan edi. Bu, 
aw alo, jahon bozorida AQSH o'z xohishlarini o'tkazish maqsadini 
qo'ygan bo'lsa, ikkinchidan, jahon urushidan g'olib bo'lib, yanada 
boyib chiqqan jahonning eng ilg'or savdo mamlakati sifatida yangi 
iqtisodiy tartib va qo'llanm alarni taklif etgan edi. Bunday 
«erkin
savdo»
va 
«ochiq iqtisodiyot
»dan iborat qarashlar konsepsiyasi esa 
hukm ron iqtisodiyotning kamroq rivojlangan davlatlarga qarshi 
qurolli, AQSH korporatsiyalarining mislsiz ekspansiyaga bo'lgan 
intilishlarini bildirar edi. Bunday «ochiq iqtisodiyot» haqidagi 
qarashlar konsepsiyasi to'g'risida fransiyalik iqtisodchi olim Mishel 
Pebro ochiq-oydin shunday degan: «Ochiq, erkin savdo — ilg'or 
iqtisodiyot uchun eng qulay o'yin qoidalaridir». Ammo urushdan 
keyingi yillarda jahonda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy holatning o'zgara 
borishi bilan bog'liq holda ochiq iqtisodiyot haqidagi qarashlar 
konsepsiyasi bir tom onlam ali, ya’ni Amerika ekspansionizmining
9

---

manfaatlariga yo'naltirilganlikni yo'qota borib, obyektiv, chuqur 
omillar faoliyatiga asoslangan, jahon xo'jalik aloqalarining bay­
nalmilallashuvi m a’nosini oldi.
Xo‘sh, jahon iqtisodiyotini baynalmilallashuvi miqyosi va 
xarakteriga, uning ochiqligi darajasi oshishiga katta ta ’sir ko'rsatgan 
va ko'rsatib kelayotgan asosiy omillar nimalardan iborat?
M a’lumki, ochiq iqtisodiyotni shakllantirishda davlat katta rol 
o ‘ynaydi. Davlat tovar va xizmatlar olib chiqishni rag'batlantirib, 
xorijiy firmalar bilan kooperatsiyalarga, tashqi iqtisodiy aloqalar 
rivojlanishiga yordamlashib, eksportga yo'naltirilgan ishlab chi- 
qarishlarni rag'batlantirish funksiyasini oladi. Chet eldan inves­
titsiyalar, texnologiyalar, ishchi kuchi va axborot vositalari oqib 
kelishini yengillashtirib, mustahkam huquqiy asos yaratadi.
Jahon mamlakatlarining ochiq iqtisodiyotga o'tish jarayonlari 
transmilliy korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan yanada tezlashdi. 
Yangi bozorlami o'zlashtirishga intilib, turli mamlakatlarda ko'plab 
kichik shoxobchalar, sho'ba korxonalari tashkil etib, TM K xorijiy 
davlatlarning proteksionistik to'siqlam i aylanib o'tdilar va xalqaro 
iqtisodiy ayirboshlashni baynalmilallashtirdilar.
XX asrning ikkinchi yarmida transport, axborot-aloqa vosi­
talarining sezilarli rivojlanishi ham milliy iqtisodiyotning «ochiqlik» 
darajasini rivojlanishida va shuningdek aholini harakatchanlik holatini 
oshishida ham muhim rol o'ynadi. Asta-sekin, o'zoq yillar mobay­
nida davlatlarni bir-biridan ajratib turgan savdo-iqtisodiy, moliya- 
viy-valuta to'siqlar olib tashlandi. Xalqaro ayirboshlashning erkin- 
lashtirilishi esa milliy xo'jaliklarning tashqi iqtisodiy sharoit va 
ta ’sirlarga moslashishini yengillashtirdi, ularning xalqaro m ehnat 
taqsimotda yanada faollik ko'rsatishiga imkon yaratdi.
60-yillardan boshlab jahon iqtisodiyotida «ochiqlik» jarayonlari 
bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarga tarqala boshladi. 80-yillar 
boshida Xitoy ham «ochiqlik» siyosatiga tarafdor ekanligini e ’lon 
qildi. Shunday qilib, «ochiqlik» atamasi dunyoning ko'plab mamla­
katlarining izohli lug'atiga kirib bordi. Masalan, arabcha «infitax», 
xitoycha «kayfan» va h.k.lar. Xullas, jahon iqtisodiyoti tushunchasiga 
quyidagilami kiritish mumkin:
• insonlarning ishlab chiqarish faoliyati yig'indisi;
• milliy iqtisodiyotlar yig'indisi;
• xalqaro iqtisodiy munosabatlar yig'indisi;
• transmilliy kompaniyalar va transmilliy banklar faoliyati;
• mam lakatlar guruhi integratsiyasi;
• insoniyatning iqtisodiy faoliyati natijalari va boshqalar.
10

---

Shunday qilib, jahon iqtisodiyoti XIX asrning oxiri va XX asr 
boshlariga kelib, vujudga kelgan va hozirgi kunda ham taraqqiy etib 
borayotgan iqtisodiy tizim bo'lib, uning asosini tovarlar va xiz­
matlar ko'rsatish, intellektual mulk mahsulotlarini ishlab chiqarish 
va ularni xalqaro savdo jarayonida taqsimlovchi, ayirboshlovchi 
hamda iste’mol qiluvchi milliy iqtisodiyotlar tashkil etadi.