Bozor iqtisodiyotining mohiyati va belgilari. Bozor va uning tuzilishi
1. Bozor iqtisodiyotining mohiyati va asosiy belgilari. 2. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari. 3.Bozor, uning vazifalari va tuzilishi. 4.Bozor infratuzilmasi va uning tarkibi 5.O`zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o`tishining o`ziga xos yo`li.
Reja:
Bozor iqtisodiyotining mohiyati va asosiy belgilari.
Xozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko`pchilik mamlakatlari uchun xos bo`lib, u turli mamlakatlarda xar – xil darajada va o`ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda.
Bozor asosida tovar - pul munosabatlari yotadi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi.
Bozor iqtisodiyoti – bu tovar ishlab chiqarish, ayriboshlash va pul muomulasi qonun - qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiyot tizimidir.
Bozor iqtisodiyotining subyektlari.
Uy xo`jaliklari - iqtisodiyotning iste'molchilik sektorini tashkil qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo`jaliklari resurslarni yetkazib beruvchi va ishlab chiqaruvchi xam hisoblanadi.
Korxona yoki tadbirkorlik sektori - iqtisodiy resurslarning iste'molchisi, iqtisodiyotning birlamchi bo`g`ini va tovar (xizmat)larning asosiy ishlab chiqaruvchisi xisoblanadi.
Davlat - iqtisodiy resurslar va tovarlar iste'molchisi xamda ijtimoiy iste'mol xarakteridagi ne'matlar bilan ta'minlovchi xisoblanadi.
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat.
Turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo`lishi va unda xususiy mulkchilikning ustun turishi.
Tadbirkorlik va tanlov erkinligi.
Raqobat kurashining mavjudligi.
Davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi.
Korxona va firmalarning ichki xamda tashqi shart-sharoitlar o`zgarishlariga moslashuvchanligi.
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari xamma bosqichlari uchun umumiydir. Bozor iqtisodiyoti umumbashariy tizim bo`lganidan xamma mamlakatlar shu yo`ldan borishadi. Ammo bir yerda bu iqtisodiyot shakllanib ulgurgan va o`zining yuqori darajasiga chiqqan bo`lsa, boshqa joyda u endigina shakllana boshlagan. Bozor iqtisodiyotiga o`tish umuminsoniy jarayon xisoblanadi, lekin bu xar -xil kechadi.
1. Klassik yo`l
2. Mustamlaka va yarim mustamlaka davridagi iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o`tish yo`li.
3. Rejali tizimdan bozor iqtisodiyotiga o`tish
Bu o`tish jarayoning 3 yo`li mavjud:
Tarixiy nuqtai nazardan bozor iqtisodiyotining ikki turi mavjud :
Tarixiy nuqtai nazardan bozor iqtisodiyotining ikki turi mavjud :
Birinchisi: asov yoki yovvoyi iqtisodiyot. Bunday iqtisodning asl na`munasi 17-19 - asrlarda bo`lgan.
Ikkinchisi – U sivilizatsiyalashgan yoki madaniylashgan bozor iqtisodiyotiga aylanib boradi.
Xozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga o`tish deganda sivilizatsiyalashgan iqtisodiyot sari borish tushiniladi.
Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari
Resurslarni samarali taqsimlaydi
Afzalliklari
Erkinlikni ta`minlaydi
Iqtisodiy faollikni rag`batlantiradi
Xo`jaliksiz va isrofgarchilikka barham beradi
Raqobatning kuchsizlanishiga yo`l qo`yadi (korxonalarning qo`shilib ketishi , shavfqatsiz raqobat va iqtisodiyotga davlat aralashuvi kuchayishi xamda texnika taraqqiyoti natijasida).
Kamchiliklari:
Ijtimoiy iste'mol xarakteridagi tovar bilan ta'minlash xarakteriga ega emas.
Daromadlar tengsizligining kuchayishi va axolining mulkiy tabaqalanishiga olib keladi...
Tovarlar xajmi va pul massasi o`rtasidagi ro`y berib turadigan nomutanosibliklarni bartaraf eta olmaydi.
Qayta tiklanmaydigan resurslarni asrash, tabiatni va atrof muxitni muxofoza qilish , ekologik munosabatni ta`minlashga layoqatli emas.
Ish haqi bilan narxlar darajasi muqobilligini ta`minlay olmaydi.
Tezda foyda keltirmaydigan yoki jamiyat va kelajak uchun muhim bo`lgan fundamental tadqiqotlar olib borish imkoniyatini cheklaydi.
Bozor uning vazifalari va tuzilishi.
Bozor – bu xaridorlar bilan sotuvchilar urtasidagi iktisodiy alokalar , ularni bir-biriga boglaydigan mexanizmlardir.
Bozorga tovar egasi uni sotish uchun xaridor esa uni olish uchun chiqadi.
Sotuvchilar – bu tovar ishlab chiqaruvchi firmalar, fermer xo`jaliklari, yakka tartibda ishlab chiqaruvchi ishbilarmonlardir. Xaridorlar - esa jami iste'molchilar, ya'ni xonadonlar resurslarni olib ishlatuvchi firmalar, davlat idoralari va yakka tartibda ishlab chiqaruvchilar bo`ladi.
Bozor va uning vazifalari
Bozor – bu ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) bilan iste'molchi (xaridor)ni bir - biriga bog`laydigan, ayriboshlash jarayoniga xizmat qiladigan tartiblar, mexanizmlar va muassasaviy biriga bog`laydigan mexanizmlardir.
Ishlab chiqaruvchi, resurs egalari va iste'molchilarni bog`lash asosida tovarlar, xizmatlar xamda iqtisodiy resurslarning ayriboshlanishini ta'minlaydi.
Bozor turli tuman ko`rinishlarga ega bo`lib, uning eng oddiy turlari tijorat do`konlari, avtomobillarga yog` quyish shaxobchalari, qishloq xo`jalik maxsulotlari bozori kabilar bo`lsa, yuqori darajada tashkil qilingan xamda ancha murakkab shakllari birjalar, auksionerlar va chet el valyutalari bozori xisoblanadi.
Bozorning turlari va tarkibi
Bozor infratuzulmasi va uning (unsurlari) tarkibi
1 . Ishlab chiqarish tipidagi muassasalar :
2. Ayriboshlash jarayoniga xizmat ko`rsatuvchi muassasalar :
3. Moliya-kredit munosabatlariga xizmat ko`rsatuvchi muassasalar :
4.Ijtimoiy sohaga xizmat ko`rsatuvchi muassasalar
5. Axborot xizmati idoralari
Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. «O`zbekiston - bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li» Toshkent-1993 y 2. Karimov I.A. «O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida» Toshkent-1995 y 3. Karimov I.A.«Erishgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil xarakat qilishimiz lozim» 10- fevral V.M.yig`ilishidagi ma'ruzasi Gazeta «Xalk so`zi» 11-fevral 2006- yil 4. «Iqtisodiyot nazariyasi»(noiqtisodiy oliy…) Umarov raxbarligida Toshkent universitet 2002-y 5– bob
