1. Bozor iqtisodiyotining mohiyati va asosiy belgilari. 2. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari. 3.Bozor, uning vazifalari va tuzilishi. 4.Bozor infratuzilmasi va uning tarkibi 5.O`zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o`tishining o`ziga xos yo`li.
Reja:
Bozor iqtisodiyotining mohiyati va asosiy belgilari.
Xozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko`pchilik mamlakatlari uchun xos bo`lib, u turli mamlakatlarda xar – xil darajada va o`ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda.
Bozor asosida tovar - pul munosabatlari yotadi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi.
Bozor iqtisodiyoti – bu tovar ishlab chiqarish, ayriboshlash va pul muomulasi qonun - qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiyot tizimidir.
Bozor iqtisodiyotining subyektlari.
Uy xo`jaliklari - iqtisodiyotning iste'molchilik sektorini tashkil qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo`jaliklari resurslarni yetkazib beruvchi va ishlab chiqaruvchi xam hisoblanadi.
Korxona yoki tadbirkorlik sektori - iqtisodiy resurslarning iste'molchisi, iqtisodiyotning birlamchi bo`g`ini va tovar (xizmat)larning asosiy ishlab chiqaruvchisi xisoblanadi.
Davlat - iqtisodiy resurslar va tovarlar iste'molchisi xamda ijtimoiy iste'mol xarakteridagi ne'matlar bilan ta'minlovchi xisoblanadi.
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat.
Turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo`lishi va unda xususiy mulkchilikning ustun turishi.
Tadbirkorlik va tanlov erkinligi.
Raqobat kurashining mavjudligi.
Davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi.
Korxona va firmalarning ichki xamda tashqi shart-sharoitlar o`zgarishlariga moslashuvchanligi.
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari xamma bosqichlari uchun umumiydir. Bozor iqtisodiyoti umumbashariy tizim bo`lganidan xamma mamlakatlar shu yo`ldan borishadi. Ammo bir yerda bu iqtisodiyot shakllanib ulgurgan va o`zining yuqori darajasiga chiqqan bo`lsa, boshqa joyda u endigina shakllana boshlagan. Bozor iqtisodiyotiga o`tish umuminsoniy jarayon xisoblanadi, lekin bu xar -xil kechadi.
1. Klassik yo`l
2. Mustamlaka va yarim mustamlaka davridagi iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o`tish yo`li.
3. Rejali tizimdan bozor iqtisodiyotiga o`tish
Bu o`tish jarayoning 3 yo`li mavjud:
Tarixiy nuqtai nazardan bozor iqtisodiyotining ikki turi mavjud :
Tarixiy nuqtai nazardan bozor iqtisodiyotining ikki turi mavjud :
Birinchisi: asov yoki yovvoyi iqtisodiyot. Bunday iqtisodning asl na`munasi 17-19 - asrlarda bo`lgan.
Ikkinchisi – U sivilizatsiyalashgan yoki madaniylashgan bozor iqtisodiyotiga aylanib boradi.
Xozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga o`tish deganda sivilizatsiyalashgan iqtisodiyot sari borish tushiniladi.
Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari
Raqobatning kuchsizlanishiga yo`l qo`yadi (korxonalarning qo`shilib ketishi , shavfqatsiz raqobat va iqtisodiyotga davlat aralashuvi kuchayishi xamda texnika taraqqiyoti natijasida).
Kamchiliklari:
Ijtimoiy iste'mol xarakteridagi tovar bilan ta'minlash xarakteriga ega emas.
Daromadlar tengsizligining kuchayishi va axolining mulkiy tabaqalanishiga olib keladi...
Tovarlar xajmi va pul massasi o`rtasidagi ro`y berib turadigan nomutanosibliklarni bartaraf eta olmaydi.
Qayta tiklanmaydigan resurslarni asrash, tabiatni va atrof muxitni muxofoza qilish , ekologik munosabatni ta`minlashga layoqatli emas.
Ish haqi bilan narxlar darajasi muqobilligini ta`minlay olmaydi.
Tezda foyda keltirmaydigan yoki jamiyat va kelajak uchun muhim bo`lgan fundamental tadqiqotlar olib borish imkoniyatini cheklaydi.
Bozor uning vazifalari va tuzilishi.
Bozor – bu xaridorlar bilan sotuvchilar urtasidagi iktisodiy alokalar , ularni bir-biriga boglaydigan mexanizmlardir.
Bozorga tovar egasi uni sotish uchun xaridor esa uni olish uchun chiqadi.
Sotuvchilar – bu tovar ishlab chiqaruvchi firmalar, fermer xo`jaliklari, yakka tartibda ishlab chiqaruvchi ishbilarmonlardir. Xaridorlar - esa jami iste'molchilar, ya'ni xonadonlar resurslarni olib ishlatuvchi firmalar, davlat idoralari va yakka tartibda ishlab chiqaruvchilar bo`ladi.
Bozor va uning vazifalari
Bozor – bu ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) bilan iste'molchi (xaridor)ni bir - biriga bog`laydigan, ayriboshlash jarayoniga xizmat qiladigan tartiblar, mexanizmlar va muassasaviy biriga bog`laydigan mexanizmlardir.
Ishlab chiqaruvchi, resurs egalari va iste'molchilarni bog`lash asosida tovarlar, xizmatlar xamda iqtisodiy resurslarning ayriboshlanishini ta'minlaydi.
Bozor turli tuman ko`rinishlarga ega bo`lib, uning eng oddiy turlari tijorat do`konlari, avtomobillarga yog` quyish shaxobchalari, qishloq xo`jalik maxsulotlari bozori kabilar bo`lsa, yuqori darajada tashkil qilingan xamda ancha murakkab shakllari birjalar, auksionerlar va chet el valyutalari bozori xisoblanadi.
Bozorning turlari va tarkibi
Bozor infratuzulmasi va uning (unsurlari) tarkibi
1 . Ishlab chiqarish tipidagi muassasalar :
2. Ayriboshlash jarayoniga xizmat ko`rsatuvchi muassasalar :
3. Moliya-kredit munosabatlariga xizmat ko`rsatuvchi muassasalar :
1. Karimov I.A. «O`zbekiston - bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li» Toshkent-1993 y 2. Karimov I.A. «O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida» Toshkent-1995 y 3. Karimov I.A.«Erishgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil xarakat qilishimiz lozim» 10- fevral V.M.yig`ilishidagi ma'ruzasi Gazeta «Xalk so`zi» 11-fevral 2006- yil 4. «Iqtisodiyot nazariyasi»(noiqtisodiy oliy…) Umarov raxbarligida Toshkent universitet 2002-y 5– bob
