|
18
2.3. Jahon xo'jaligida mamlakatlaming
raqobatbardoshligini aniqlash
Jahon xo'jaligida mamlakatning raqobatbardoshligi nimalarga
bog'liq? Uning negizida qanday omillar yotadi? Nima uchun b a’zi
mamlakatlar ulkan zafarlarga erishyapti-yu, boshqalari esa yo'q?
Nima sababdan jahon bozorlarida faqatgina b a’zi bir mamlakatlarga
tegishli bo'lgan kom paniyalar yetakchilik qilm oqda? Bunday
savollar jahon iqtisodiyotida juda ko'plab uchrab turadi. Biron bir
kompaniyaning raqobatbardoshligini aniqlash iqtisodiyotda unchalik
qiyin emas. X o'sh, mamlakatning raqobatbardoshligini qanday
aniqlash mumkin? Buning uchun qanday ko'rsatkichlami ko'rib
chiqish zarur? K o'plab iqtisodchilarni ana shunday masalalar
azaldan qiziqtirib kelmoqda.
M a’lumki, jahon iqtisodiyotida Yaponiya va Yel mamlakatlari
milliy valutalari kursini AQSH dollariga nisbatan pasaytirish hisobiga
ustunlikka ega bo'lishm oqda. AQSH iqtisodiyoti esa to'lov
balansining kamomadiga qaramasdan, o'z salohiyati bo'yicha ja-
honda tengsizdir. Savol tug'iladi:
x o ‘sh, raqobat ustunliklari nima
o'zi? Ular qanday yuzaga keladi?
Shunday qilib, yuqoridagi barcha savollarga amerikalik iqti
sodchi Maykl P orter nazariyasi yordam ida javob topishim iz
mumkin. Ya’ni, u mamlakat raqobatbardoshligini uning jahon
bozorlarida ishtirok etuvchi kompaniyalari raqobatbardoshligi orqali
aniqlashni taklif etadi. Maykl Porter mamlakat farovonligi darajasini
dastlab mikro darajada qarab chiqish kerak, zero YalM va milliy
daromad alohida olingan kompaniyalar — ishlab chiqaruvchilar
tomonidan yaratiladi. Porter fikricha, hattoki eng rivojlangan mam
lakatlarda ham sanoatning barcha tarmoqlari va barcha kom pa
niyalari bir paytda gullab-yashnay olmaydi. Milliy iqtisodiyot
rivojining muvaffaqiyati xalqaro miqyosda faoliyat olib boruvchi
kompaniyalar bilan bog'liqdir.
M a’lumki, xalqaro savdo orqali turli mamlakatlaming eng raqo-
batbardosh sohalarida yaratilgan m ahsulotlar qayta taqsimlanadi.
Hech bir m am lakat barcha jabhalarda ustunlikka ega b o 'la o l
maydi, chunki resurslar cheklanganligi bunga xalaqit beradi. Asosiy
va eng muhim vazifa mavjud resurslardan oqilona foydalanishdir.
Shuni ta ’kidlab o'tish joizki, eng rivojlangan mamlakatlar ishlab
chiqaruvchilarida ham raqobatbardosh bo'lm agan sohalar mavjud.
Binobarin, m am lakat iqtisodiyotning eng sam arador va raqo-
19
batbardosh segmentlarida ixtisoslashishi kerak. Raqobatbardosh
bo'lmagan tarmoq sohalar yo xorijga ko'chirilishi yoki ulardan
um um an voz kechilishi mumkin. Jahon iqtisodiyotida milliy sa
n o at va xizm atlar sohasining, qishloq xo'jaligining raq o b at
bardoshligi erkin bozor sharoitidagina to'laqonli bo'ladi. H ar
qanday proteksionizm , mahalliy kom paniyalarga subsidiyalar
berilishiga, ichki bozorga xorijiy raqobatchilar kirishining chek-
lanishi milliy ishlab chiqaruvchilaming raqobatbardoshligiga salbiy
ta ’sir ko'rsatadi.
M amlakatning raqobatbardoshligiga to 'rt xususiyat (omillar
sharti, ichki talab sharti, turdosh va xizmat ko'rsatuvchi tarm oq-
laming mavjudligi, firmalar tuzilmasi strategiyasi va tarmoq ichidagi
raqobat) to'g'ridan-to'g'ri ta’sir o'tkazadi. Ushbu to 'rt xususiyat
mahalliy kompaniyalarda raqobat qiladigan muhitni shakllantiradi.
Bu muhit iqtisodiyotda raqobat ustunliklarini yaratilishiga yordam
berishi yoki, aksincha, ulaming yuzaga chiqishiga to'sqinlik qilishi
ham mumkin.
Jahon iqtisodiyotida omillar sharti ishlab chiqarish omillarini
ifodalaydi. Bu shartlarga inson resurslari, tabiiy resurslar, ilmiy-
axborot salohiyat, kapital, infratuzilma kiradi. Mamlakat raqo
batbardoshligi uchun kerak bo'lgan asosiy omillar (tabiiy va iqlimiy
resurslar, mamlakatning jo'g'rofiy joylashuvi, malakaga ega b o 'l
magan aholi) tabiat in ’om idir. R ivojlantiriladigan om illarga
(zamonaviy infratuzilma, yuqori malakali kadrlar, ilmiy-texnikaviy
axborot vositalari va h.k.lar) esa mehnat qilish, ter to'kish natijasida
erishiladi. Aynan ana shu rivojlantiriladigan omillar jahon iqti
sodiyotida raqobat ustunliklarini beradi. Yuqorida qayd qilingan
omillami umumiy va ixtisoslashgan omillarga ham ajratish mumkin.
Umumiy omillardan (avtomobil yo'llari, tem ir yo'llar, univer-
sitetlar, tijorat banklari va ommaviy kutubxonalar) faoliyatning
barcha turlarida foydalanish mumkin. Ixtisoslashgan omillardan
(yuqori tezlikka ega bo'lgan temir yo'l izlari, texnologik institutlar,
ipoteka banklari va tibbiyot kutubxonalaridan) alohida faoliyat
sohalarida foydalanish mumkin. Bu yerda ixtisoslashgan omillar
jahon iqtisodiyotida raqobat ustunliklari uchun beqiyos va uzoq
muddatliligi bilan ajralib turadi.
Ichki talab sharti xususiyatida ichki talab hajmi emas, balki
uning sifati m uhim ahamiyat kasb etadi. Um um an olganda, ichki
talab shartlari xususiyatida quyidagilar ko'proq ahamiyatga egadir:
20
— talab tarkibi (bozorni segmentlarga bo‘1 ish va xarrior ehtiyoji
tabiati, bozor sig‘imi, to ‘lov qobiliyatiga ega talabning mav
judligi, ehtiyojlar to'g'risidagi axborotlar, davlat xaridlari,
milliy sifat standartlari, aholi konsentratsiyasi, xaridorlarning
m a’lumoti darajasi va h.k.lar);
— ichki talab o ‘sishining hajmi va tabiati;
— ichki bozordagi afzalliklar, tashqi bozorga olib o ‘tiladigan
mexanizmlar.
Bunda uchinchi shartning mohiyati shundan iboratki, alohida
olingan bir tarmoqning rivojlanishi turdosh va xizmat ko'rsatuvchi
tarm oqlarining rivojlanishiga olib keladi. Masalan, Shvetsiyada
metallni qayta ishlash sanoati bilan bog‘liq bo'lgan barcha faoliyat
sohalari (yuqori sifatli po'lat, podshipniklar, turli instrumentlar elektr
asbob-uskunalari, avtomobillar ishlab chiqarish) taraqqiy etgan.
Jahon mamlakatlarida kompaniyalarni tashkil etish usullari,
maqsadlari va strategiyalari bir-biridan farq qiladi. Firmani bosh
qarish usuli, rahbarlikni olib borish, raqobat turlari milliy xusu-
siyatlarga bog'liqdir. Masalan, Germaniyada yirik kompaniyalar,
Italiyada esa kichik va o ‘rta biznes bilan shug'ullanuvchi, oilaviy
korxonalar, asosan, raqobatbardosh sanaladi. Bunda, kompaniya
o'z strategiyasiga ega bo'lmasa yoki uning strategiyasi noto'g'ri bo'lsa,
bu kom paniya, o 'z navbatida m am lakat rivojlanishda m uvaf
faqiyatga erisha olmaydi. Shuni ta ’kidlab o'tish joizki, agar m am la
katda bir xil tovar ishlab chiqaruvchi yoki bir xil xizmat ko'rsa
tuvchi bir necha milliy ishlab chiqaruvchilar bo'lsa, bu milliy
iqtisodiyot rivoji uchun ulkan yutuq hisoblanadi. Tarmoq ichidagi
raqobat iqtisodiy tizim rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridagi to 'rt xususiyatdan tashqari raqobatbardoshlikka
tasodifiy hodisalar ham va shuningdek, davlat siyosati ham ta ’sir
(ijobiy yoki salbiy ta ’sir) ko'rsatishi mumkin. Tasodiflarga kom
paniyalar ham, hukumat ham o'z ta’sirini o'tkaza olmaydi. Tasodifiy
hodisalarga quyidagilar — kashfiyotlar, yirik texnologik siljishlar,
resurslar narxining keskin o'zgarishi, jahon bozori yoki ichki
bozorlarda talabning kutilm aganda oshishi, hukum at rahbar-
larining siyosiy qarorlari, urushlar, tabiiy ofatlar va boshqalar
misol bo'la oladi. Xullas, jahon iqtisodiyotida mamlakat raqobat
ustunligiga erishish uchun yuqorida qayd etilgan barcha xususiyatlar
bo'yicha ustunlikka ega bo'lish kerak. Biron-bir alohida ajratib
olingan xususiyat bo'yicha ustunlik xorijiy raqobatchilar tom o
nidan osongina bartaraf etilishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
