N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

2. Korxonada rejalashtirishning mohiyati, maqsadi va qoidalari
R ejalashtirish uslubiyati bu - iqtisodiyotni boshqarishning turli b o 'g 'in la rid a , 
jum ladan, korxonalam i boshqarishda rejalam i ishlab chiqish usullari m ajm uasidir. 
A vvalgi rejali iqtisodiyot sharoitlarida u avvalo reja organlarining, ham sobiq 
ittifoq m iqyosida, ham alohida respublikalar m iqyosida am al qilgan iqtisodiy va 
ijtim oiy rivojlanishning asosiy y o ’nalishlarini ishlab chiqish b o ’yicha uslubiy 
k o ’rsatm alarga tayanar o ’di. Iqtisodiyotning m uhim soha va tarm oqlarini jo riy va 
istiqbolli rejalashtirish ushbu k o ’rsatm alar asosida am alga oshiriladi.
B ozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar o ’z faoliyatini rejalashtirishni 
m ustaqil ravishda am alga oshiradi. Biroq bu rejalashtirishning tekshirib k o ’rilgan 
va foydali usullaridan voz kechishni anglatm aydi. Bugungi sharoitlarda ham 
korxonalar faoliyatini rejalashtirish-texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar, progressiv 
norm a va norm ativlar, iqtisodiy tahlil, m uqobil variantlarni tanlashga asoslanadi.
R ejalashtirishning eng k o ’p tarqalgan usullari qatoriga quyidagilam i: balans, 
norm ativ, iqtisodiy-m atem atik, statistik, om illar b o ’yicha, k o ’p variantli hisob- 
kitob usuli kabilam i kiritish m um kin. R ejalam ing asoslanganlik darajasini 
oshiruvchi va ulam i tezda am alg a oshirilishiga xizm at qiluvchi, shuningdek, 
tavakkalchilik va vujudga kelishi m um kin b o ’lgan talofatlam i kam aytiruvchi usul 
eng sam arali usul hisoblanadi.
12 9

---

H ozirgi paytda balans usulining aham iyati oshib borm oqda. U shbu usulning 
m ohiyati, o ’zaro aloqada b o ’lgan k o ’rsatkichlarni solishtirish bilan ifodalanadi, 
B alans usuli asosida korxonaning ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi, ishlab 
chiqarish quvvatiga b o ’lgan talablari va ulam in g m anbalari aniqlanadi. Bundan 
kelib chiqqan holda m oddiy balans, ishlab chiqarish quvvatlari balansi, ishchi 
kuchi balansi, ish vaqti balansi, qiym at balansini ajratib k o ’rsatish m um kin. 
B alanslar, qoidaga k o ’ra, o ’htiyojlar va ularga m os keluvchi resurslam ing 
m avjudligi yoki m anbalarini o ’z ichiga oluvchi, o ’zaro m oslashuvchi jadval 
shaklida tuziladi.
B alans usuli norm ativ usuli bilan birgalikda q o ’llanadi. N orm ativ usulida 
resurslam i sarflashning y o ’l q o ’yish m um kin b o ’lgan o ’ng yuqori va o ’ng quyi 
chegaralari aniqlanadi. B unda ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil o ’tishda 
norm a va norm ativ kabi tushunchalardan foydalaniladi.
N o n n a (m e ’yor) - bu, belgilangan sifatdagi m ahsulot birligi (ish, xizm at) 
tayyorlash uchun sarflanuvchi xom ashyo, m aterial, y o q ilg ’i, o ’nergiya va boshqa 
resurslardan foydalanishning y o ’l q o ’yilishi m um kin b o ’lgan m aksim al yoki 
m inim al chcgarasidir. A gar resurslardan foydalanish norm alarini kam aytirish 
m ahsulot sifatining pasayishiga yoki bclgilangan 
standartlar talablarining 
buzilishiga olib keladigan b o ’lsa, u holda bu norm alam i kam aytirish m um kin 
emas.
N orm ativ - bu, nisbiy kattalik b o ’lib, asosan foizlar yoki koeffisientlar 
yordam ida aks o ’ttiriladi. U m ehnat vositalari va predm etlaridan foydalanish 
darajasini, ulam ing har bir m aydon birligi, o g ’irlik birligi, hajm birligiga 
sarflanishini tavsiflab beradi. N orm a va norm ativlar progressiv tavsifga ega 
b o ’lishi, y a ’ni ulam i ishlab chiqishda zam onaviy fan, texnika va texnologiya 
rivojlanishining darajasi, m ehnat va ishlab chiqarishni tashkil o ’tish, ishlab 
chiqarish quvvatlaridan to ’liq foydalanish ham da ilg ’or korxonalarning tajribalarini 
hisobga olish zarur. SH uningdek, ular doim iy ravishda qayta k o ’rib chiqilishi, 
o ’skirgan norm a va norm ativlar yangi, x o ’ja lik hayoti va davr talablariga jav o b
beruvchi norm a va norm ativlar bilan alm ashtirilishi lozim.
R ejalashtirishning asosiy vazifalari quyidagilar: