Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Шартнома предмети.
Шартнома предметини умумий жиҳатдан
мажбурият муносабатларининг предметини ташкил қилиши мумкин бўлган
барча ашёлар ташкил қилган. Бу белгисига кўра шартномалар бошқа
мажбурият муносабатларидан фарқ қилмаган.
Шартнома шакли.
Ҳар қандай шартноманинг тўртинчи асосий 
белгиси унинг шаклидир. 
Шартнома шакли муҳим белгилардан бири бўлган, чунки айнан 
қадимги Рим ҳуқуқида қуйидаги фикр мавжуд бўлган: forma dat esse rei –
шакл ашёнинг моҳиятини ифодалайди. Қадимги ҳуқуқнинг бу мулоҳазаси
анча юмшатилган бўлса ҳам классик ва классик даврдан кейинги ҳуқуқ 
бўйича қуйидаги формула амалда бўлган: «mutata forma propre interemit
substantiam rei» – шаклнинг ўзгариши ашё моҳиятини йўқ қилади. 
Рим ҳуқуқининг умуман – ҳуқуқий актлар учун, хусусан – шартномалар
учун шаклнинг ўта муҳимлиги ҳакидаги мулоҳаза қадимги ҳуқуқда
тўғридан-тўғри, классик ва классик даврдан кейин бир қатор истиснолар
билан қўлланиладиган қоидалар ёрдамида мустаҳкамланган эди. Асосий 
қоида қуйидагича баён этилган: conventiones quaedam actiones pariunt
…quae pariunt actiones in suo nomine non stant, sed transeunt in proprium
nomen contractus – айрим келишувлар даъволарни келтириб чиқарган… 
даъво келтириб чиқарган келишувлар 
келишув
деб эмас, балки 
шартнома

---

184 
деб аталган. Даъволарни келтириб чиқарган келишувлар (шартномалар)
мажбурият манбаси деб танилган. Бу келишувлар қонунда кўрсатилган
шаклда тузилиши шарт бўлган. Контрагентларнинг оддий хоҳиш 
билдириши билан тузиладиган келишуви ёки томонлар қонунда кўрсатилган 
шаклда хоҳиш билдирмаган келишувлар даъволарни келтириб чиқармаган 
ва, шу сабабли, улар мажбуриятга асос бўла олмаган: nuda pactio
obligationem non parit. Оддий келишув асосида pacta de contrahendo ёки
шартнома тузишга мажбурият ўрнатилган. 
Шартнома тузиш учун ўрнатилган шакллар хилма-хил бўлган. Қадимги 
ҳуқуқда шартномалар фақат формал шаклда тузилган. Шартнома тузиш 
пайтида томонлар ҳаракати ритуал жумлалар айтиш, рамзий ҳаракатларни 
бажариш ва гувоҳларнинг иштирокида берилган тантанали ваъдалардан 
иборат бўлган. Қадимги ҳуқуқда шартнома шакли gestum per aes et libram
бўлган. Per aes et libram шаклида тузилган шартномаларнинг формаллиги
хўжалик ҳаётининг ривожланишига тўсқинлик қила бошлаши билан Римда
шартнома тузишнинг вербал шакли пайдо бўлди. Вербал шаклда рамзий 
ҳаракатлар ва тантанали ваъдалар барҳам топди, фақат ритуал жумлалар
сақланиб қолди. Қарздор ва кредитор ўртасида содир бўладиган ритуал 
савол-жавоб бўлиб ўтгандан кейин шартнома тузилган ҳисобланган.
Шартномаларнинг реал шакли пайдо бўлгандан кейин – эрамизнинг 3 
асрида – қадимги ҳуқуқнинг формаллиги анча заифлашди. Шартноманинг 
реал шакли аввалги расмиятчиликлардан ҳеч бирини сақлаб қолмади, бу 
шакл оддий ашёни бериш билан тузила бошлади. 
Реал шартномалар келиб чиққандан бир оз вақт ўтгач, Римда шартнома 
тузишнинг литтерал шакли муомалага киритилди. Бу усулда томонлар
келишуви ёзма ҳужжат билан расмийлаштирилган. Лекин бу шакл Римда
кенг тарқалмади. Бу шакл хўжалик корхоналарининг пайдо бўлиши ва 
фаолияти билан боғлиқ бўлган. 
Шартнома шаклларининг энг кеч пайдо бўлган тури 
консенсуал 
шартнома 
бўлган. Шартноманинг бу шаклида томонлар ўзаро келишувга 
эришгани шартнома тузиш шакли ҳисобланган. Аниқроғи, бундай шаклда
шаклнинг ўзи эмас, томонларнинг ўзаро розилиги муҳим аҳамиятга эга 
бўлган. Бундай қараш аввалги қоидаларнинг инкор қилинишини англатган: 
«ex nudo pacto obligatio non nascitur». Лекин шартноманинг бу шакли
шартномаларнинг 4 турига тааллуқли бўлган: олди-сотди (