2 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Fotosintez mahsuldorligi deb - 
bir sutkada bir kvadrat metr barg yuzasi 
to„plagan quruq organik moddaning miqdori (gramm hisobida)da aytiladi. 
Boshoqli 
ekinlarda 
o„rtacha fotosintez mahsuldorligi 5-7 g/m
2
/kun. 
Makkajo„xorida bundan yuqori bo„ladi.
FM=(B
2
- B
1
)/FP 
Bu yyerda B
1
va B
2 
o„simlikning quruq vazni ma‟lum bir davr orasida.
O„suv davri boshlanishida FM yuqori bo„ladi, so„ng barg yuzasi kengaygan 
sari FM kamayib ketadi. O„simlikda to„planadigan quruq organik modda miqdorini 
aniqlash uchun FM bilan FPni ko„paytirish kerak. Masalan, FM 6 g/m
2
/kun bo„lib 
fotosintetik potensiali 2 mln. kv. m. kun/ga bo„lsa, quruq organik moddaning 
miqdori 12 t/ga. teng bo„ladi.
Fotosintetik sistema sifatida ekinlarni eng faolligi barg yuzasi 30-50 ming kv. 
m. bo„lganda kuzatiladi. Agar shu davrda fotosintez mahsuldorligi 5-7 g/kv. m. 
kun bo„lib, barg yuzasi 40 ming kv. m. bo„lsa, bir sutkada to„plangan quruq 
biomassaning miqdori 200-280 kg/ga ni tashkil qiladi. Shu barg yuzasi ekinzorda 
30 kunda to„plangan quruq, organik modda miqdori 6-8 t/ga ni tashkil etadi. Shu 
davr ichida fotosintez mahsuldorligi ham yuqori bo„ladi. Pishishga yaqinlashganda 
ildiz bilan poyada quruq organik modda 50-60% to„plangan bo„ladi, bu asosan 
to„qimadan iborat bo„ladi. Agar to„plangan quruq organik modda 12 t/ga bo„lsa 
shundan 5-6 t. don bo„ladi.
Ekinlar orasidagi farq fotosintetik imkoniyatga bog„liq bo„ladi. Dala sharoiti 
va ma‟lum o„simlik turi yoki nav uchun barg yuzasining muqobil darajasi va 
fotosintetik imkoniyatini hisoblab chiqish mumkin.
Fotosintezga salbiy ta‟sir qiluvchi omillar. 
Ayrim holda ekinlarning 
fotosintetik imkoniyati (FI) to„la ro„yobga chiqmaydi. Yuqorida bayon yetilganday 
hosil fotosintetik imkoniyat va fotosintez mahsuldorligiga bog„liq. O„suv davrida 

---

38 
agrotexnik tadbirlar ta‟sirida FI ko„rsatkichlar o„zgaradi. Ekin uchun sharoit yaxshi 
bo„lganda o„sish jarayoni kuchayadi, barg yuzasi kattalashadi. Barg yuzasi katta 
bo„lganda pastdagi barglarga yorug„lik tushmaganligi uchun fotosintez 
mahsuldorligi kamayadi. Texnologik tadbirlar bilan barg yuzasini va FMni oshirish 
juda qiyin bo„ladi. Faqat ayrim texnologik tadbirlar natijasida fotosintetik 
ko„rsatkichlar yuqori bo„ladi. Bu tadbirlardan biri - begona o„tlardan tozalash. 
Begona o„tdan toza ekinzorda yorug„lik bilan ta‟minlanish yaxshilanadi, shu 
tufayli FM oshadi. Kasallik va zararkunandalar bilan kurashish ham ijobiy natija 
beradi.
Fotosintez mahsuldorligini oshirishning birdan bir yili - bu genetika va 
seleksiya ishlarini yaxshilashdir. Madaniy ekinlarning ko„pchiligi C
3
turdagi 
ekinlarga kiradi. Bu demak, C0
2 
ning konsentratsiyasi oshsa fotosintez jarayoni 
kuchayadi. Fotosintez jarayonida to„plangan uglerodniig 15-30% nafas olishga 
sarflanadi.
O„simliklarni C
4
turiga makkajuxori, jo„xori, shakarqamish kiradi. Bu 
ekinlarda yorug„lik bilan to„yinish kuzatilmaydi, shuning uchun nafas olish ham 
yuqori ko„rsatkichga ega emas. Fotosintez mahsuldorligi bu ekinlarda C
3
turiga 
qaraganda yuqori bo„ladi.
Fotosintez mahsuldorligiga bargning shakli, anatomik tuzilishi ta‟sir qiladi. 
Don ekinlarda yuqori barglari tik o„sgan bo„lsa FM yuqori bo„ladi. Qand lavlagini 
bargi ham tik o„sganda FM yuqori bo„ladi.
Yuqori hosil yetishtirishda FM va FPning roli bir xil. Ikkala ko„rsatkichdan 
har biri oshirilganda hosil oshadi. Ammo, barg yuzasining kengayshi FPni oshirsa 
ham FMni kamaytiradi.
Demak, yuqori hosil yetishtirish uchun ekinni fotosintetik ko„rsatkichlarini 
oshirish mumkin. Kechpishar ekin navlarida FP yuqori bo„ladi. Tezpishar nav va 
turlarda FP o„rtacha 1,5-2 mln. kv. m. kun/ga bo„ladi. O„rtapishar navlar uchun 
2,5-3,0 va kechpisharlar uchun 3-5 mln. kv. m. kun/ga bo„ladi. FPni oshirishda 
ta‟sir qiladigan omillardan biri o„simlikning tup soni bo„lib, me‟yordan oshsa bu 
ko„rsatkich yorug„lik yetishmasligi tufayli hosil kamayadi.

---

39 
Ekinlarning Davlat Reestriga kiritilgan navlarining hosildorligi odatda yuqori 
bo„lib, amalda bu hosildorlikka erishilmaydi, chunki FP maksimum 
ko„rsatkichlarga ega bo„lmaydi. Buning asosiy sababi barg yuzasining sekin 
kattalashishi va yuqori ko„rsatkichda kam bo„lishi natijasida bargi tez sarg„ayadi, 
to„qiladi, barg yuzasi keskin kichraya boradi.
Texnologik tadbirlar natijasida (tup soni me‟yordan ko„p, o„g„itlash, 
sug„orish) barg yuzasi tez kengayadi, bu esa ekinzorda yorug„lik tizimini 
pasaytiradi, oqibatda generativ organlar sust rivojlanadi.
O„zbekistjn sharoitida barg yuzasi va fotosintetik imkoniyat suv tizimiga 
bog„liq. Suv tanqis bo„lganda fotosintetik faollik past bo„ladi. Suv yetarli bo„lgan 
sharoitda fotosintetik imkoniyat oziqlanish tizimiga bog„liq bo„lib qoladi. Buning 
yuqori bo„lmasligining sababi o„sish jarayonida oziqa moddalarning kerakli 
xo„jalik mahsulotiga sarflanishiga bog„liq, vegetativ organlar sust rivojlanadi.
Sug„orish va oziqlanish tizimi muqobil bo„lsa, hosilga ta‟sir qiladigan 
omillardan biri - ekinlarning tarkibini kutmagan tomonga o„zgarishidir. Bu holatni 
me‟yorga keltirish uchun o„suv davrini ikkinchi yarmida kamroq sug„orish, 
ma‟dan oziqlanishni me‟yorga keltirish, mikroelementlardan oqilona foydalanish, 
fiziologik faol moddalardan foydalanish zarur. Ammo, ekinzorning fotosintetik 
ko„rsatkichlarini oshirishda quruq texnologik tadbirlardan, seleksiya uslubidan 
foydalanib yangi genotip, yangi nav yaratish lozimdir.
Hosil shakllanish jarayonida o„suv davrining boshlanishida (ekish, 
maysalanish) va oxirida fotosintez sust bo„ladi yoki bo„lmaydi. O„simliklarning 
rivojlanishida 4 ta bosqich aniqlanadi: 1) maysalanish-gullashning boshlanishi, 2) 
gullash-meva hosil qilish, 3) meva o„sishi, 4) urug„ning to„lishi.
Bu bosqichlarning asosiy ko„rsatkichi: 1.Barg yuzasi va FP. 2. Barg 
yuzasining eng yuqori ko„rsatkichi va bir kvadrat metrda rivojlangan mevalar soni. 
3.Barg yuzasi kamayadi, meva kattalashadi, zichlashadi. 4. 1000 dona urug„ning 
vazni, hosildorlik va oqsil miqdori ortadi. Ikkinchi va uchinchi bosqich ekinlarning 
fotosintetik ko„rsatkichlarining eng yuqori bo„ladigan davridir.

---

40 
Har bir bosqichning faolligi oldingi davrda bo„lgan o„zgarishlarga ham 
bog„liq bo„ladi.