2.1 Амалдаги ЖПК да далилларнитекшириш ва баҳолашнинг
тартибга солиниши
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Жиноят-процессуал
Кодексида
белгиланишича,суд ва прокуратура, суриштирув органлари томонидан
39
жиноят-судловишлариюзасиданҳақиқатнианиқлашмақсадидадалилларни
топиш, тўплаш, процессуал мустаҳкамлаш, текшириш ва баҳолаш бўйича
фаолиятларидир.
Исботлашнинг умумий шартлари ЖПКнинг 9-боби (85–95-м.)да
назарда тутилган бўлиб, уларнинг бажарилмаслиги ҳар қандай тергов
ҳаракатинингнатижаларисуддакўрибчиқишвақтидадалилийаҳамиятгаэга
бўлмаслигигаолибкелади.Исботлаш– бутунжиноят-процессуалфаолиятга
сингиб кетган ва жиноят процесси вазифаларининг иш бўйича ҳақиқатни
аниқлаш орқали амалга оширилишини таъминлайдиган мураккаб жараѐн.
Исботлашнинг мазмунини, аввало, ишни қонуний, асосланган ва адолатли
ҳал қилиш учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар тўғрисидаги ҳақиқатни
аниқлаш мақсадида далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашдан иборат
процессуал ҳаракатлар мажмуи ташкил қилади (ЖПК 85-м.). Ушбу
ҳаракатларнисуриштирувчи,терговчи,прокурор,судамалгаоширади.Исбот
қилишдаиштирокэтишҳуқуқигагумонқилинувчи,айбланувчи,судланувчи,
ҳимоячи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари,
жамоат айбловчиси ва жамоат ҳимоячиси ҳам эгадирлар. Ниҳоят,
исботлашда иштирок этишга гувоҳлар, экспертлар, мутахассислар,
таржимонлар, холислар, шунингдек ЖПКда белгиланган тартибда
далилларнитўплаш,текширишвабаҳолашбиланбоғлиқҳуқуқлариниамалга
оширувчивабурчларинибажарувчибошқафуқароларвамансабдоршахслар
ҳам
жалб
этиладилар.
Исбот қилишни суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд амалга оширади.
Исботқилишдагумонқилинувчи,айбланувчи,судланувчи,ҳимоячи,жамоат
айбловчиси, жамоат ҳимоячиси, шунингдек жабрланувчи, фуқаровий
даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари иштирок этишга
ҳақлидирлар.
Исбот қилишда иштирок этишга гувоҳлар, экспертлар, мутахассислар,
таржимонлар, холислар, шунингдек бошқафуқароларвамансабдоршахслар
жалб этилади. Улар ЖПКда белгиланган тартибда далилларни тўплаш,
40
текшириш ва баҳолаш билан боғлиқ ҳуқуқларни амалга оширадилар ҳамда
мажбуриятларни
бажарадилар
(ЖПК
86-м.).
Исбот қилишнинг мазмунига далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолаш
жараѐнида суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура ва суд органлари,
шунингдек ушбу органлар билан фуқаролар ўртасида юзага келадиган
муносабатлар ҳам хосдир. Исбот қилиш жиноят процессининг барча
босқичларида мавжуд, чунки ҳамма жойда фактларнинг воқеликка мослиги
тарзда аниқланади. Турли босқичларнинг вазифалари ва процессуал
шаклларинингхусусиятларигақарабҳолатларнингхусусияти,далилларнинг
етарлилиги,исботқилишвоситаларвадалилларниолишусуллариўзгариши
мумкин. Аммо далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолаш борасидаги
фаолиятнинг асосий йўналиши – иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш ўзгармай
қолаверади.
Далиллар тергов ва суд ҳаракатларини юритиш: гумон қилинувчини,
айбланувчини, судланувчини, гувоҳни, жабрланувчини, экспертни сўроқ
қилиш; юзлаштириш; таниб олиш учун кўрсатиш; кўрсатувларни ҳодиса
жойида текшириш; олиб қўйиш; тинтув; кўздан кечириш; гувоҳлантириш;
мурдани
эксгумация
қилиш;
эксперимент
ўтказиш;
экспертиза
тадқиқотларини ўтказиш учун намуналар олиш; экспертиза ва тафтиш
тайинлаш;тақдимэтилганашѐларваҳужжатларниқабулқилиш;телефонлар
ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб борилган сўзлашувларни
эшитиш
йўли
билан
тўпланади
(ЖПК
87-м.).
Шундай қилиб, процессуал исбот қилиш деганда, суриштирув органлари,
прокурор ва суднинг қонунда белгиланган тартибда амалга ошириладиган
процесснингбошқаиштирокчилариѐрдамидадалилларнитўплаш,текшириш
ва баҳолаш борасидаги фаолияти, шунингдек ушбу фаолият давомида иш
бўйича ҳақиқатни аниқлаш мақсадида юзага келадиган муносабатлар
тушунилади.
Исбот қилиш босқичлари тўғрисидаги масала ҳам анча баҳсли
масаладир. Бу борада адабиѐтларда билдирилган фикрлар диққатга сазовор
41
бўлиб,айриммуаллифларисботқилишнидалилларнитўплаш,текширишва
баҳолаш элементлари (босқичлари) билан чекласалар
36
, бошқалари исбот
қилишэлементлари тергов версияларини тузиш,далилларнитўплаш(топиш,
мустаҳкамлаш), далилларни текшириш, далилларни баҳолаш, жиноят иши
бўйича
хулосаларни
асослантириш
босқичларидан
иборат,
деб
ҳисоблайдилар
37
.
Амалдаги жиноят-процессуалкодексидаисботқилишбосқичлари3та
деб кўрсатилган: 1.Далилларни тўплаш; 2. Далилларни текшириш; 3.
Далилларнибаҳолаш.(ЎзРЖПКнинг95-моддаси).
Исбот қилиш босқичлари тўғрисида сўз кетар экан, бунда шуни
эътиборга олиш керакки, суриштирувчи, терговчи, суд тайѐр далилларни
тўплаболмайдилар. Бунинг учун улараввалодалилларнитопишлари лозим
38
. Шундан сўнггина улар топилган далилларни тўплаш имконига эга
бўладилар. Шу сабабли, далилларни топиш ва тўплаш ўзаро чамбарчас
боғлиқ бўлганлиги боис исбот қилиш жараѐнининг биринчи босқичини
―далилларни топиш ватўплаш‖,ЎзРЖПКнинг87-моддасиниэсатегишлича
―Далилларнитопишватўплаш‖-дебномланса,мақсадгамувофиқбўлади.
Жиноят- процессуал қонунга мувофиқ, исбот қилиш жараѐнининг
иккинчи босқичи далилларни процессуал мустаҳкамлашдан иборатдир.
Ҳақиқатдан ҳам, топилган ва тўпланган фактик маълумотлар ва уларнинг
манбалари далил кўринишига келиши учун аввало процессуал шаклга
солиниши ва жиноят иши материалларида акс эттирилиши лозим. Масалан,
терговчи жиноийҳодисанинг шоҳидибўлгангувоҳнитопиши,шундансўнг,
уни иш ҳолатлари бўйича сўроқ қилиши ва албатта унинг кўрсатувларини
сўроққилишбаѐнномасидақонундакўрсатилгантартибдақайдэтишикерак.
36
Арсеньев В.Д. Основы теории доказательств в советском уголовном процессе. Иркутск. 2000. 41-б.;
Уголовный процесс. Учебник / Под ред.К.Ф.Гуценко.М.,»Зерцало», 2001. 113-б.; Белкин А.Р. Теория
доказывания.М., 2001 Б.139-149.; Никифорова Е.Н. Исботлашнинг умумий шартлари // Жиноят процесси.
Дарслик.ИноғомжоноваЗ.Ф.нингумумийтаҳририостида.Т.2008.178-б.
37
Горский Г.Ф., Кокорев Л.Д., Элькинд П.С. Проблемы доказательств в советском уголовном процессе.
2008. 210-б. Шунга ўхшаш фикрни билдирган: Азизходжаев Б.А. Оценка доказательств в уголовном
процессе.Т.2005. 16-б.
38
Умуманолганда,кейинчаликдалилмақоминиоладиганфактикмаълумотларвауларнингманбалари
исботқилишдавомидашартлиравишда―далил‖дебномланади.
42
Акс ҳолда гувоҳнинг кўрсатуви қанчалик ишончли бўлмасин, ўз-ўзича
далилга айланиб қолмайди ва ҳукм асосига қўйилмайди. Қонунда ҳам
далилларни баѐнномада қайд этишни тартибга солувчи нормалар (ЎзР
ЖПКнинг 90-93-моддалар) айнан далилларни тўплашни тартибга солувчи
нормадансўнгберилганлигификримизисботидир.
Юқорида баѐнқилинганларгакўра,бизнингфикримизча,исботқилиш
жиноятишларибўйичаҳақиқатнибилишжараѐнибўлиб,бужараѐнқонунда
кўрсатилган процессуал тартибда кечади ва қуйидаги босқичлардан иборат
бўлади:
- далилларнитопишватўплаш;
- далилларнипроцессуалмустаҳкамлаш;.
- далилларнитекшириш;
- далилларнибаҳолаш.
Бубосқичларнингҳарбириниалоҳидакўрибчиқамиз.
1.Далилларнитопишватўплаш.
У ѐки бу иш ҳолатини аниқлаш учун биринчи навбатда тегишли
далилнинг ўзини топиш лозим. Масалан, жиноят изини сақлаган ашѐвий
далиллар топилиши, жиноят шоҳидлари қидирилиб аниқланиши ва шу
кабилар. Далилларни ўз вақтида топиш ва тўплаш жиноят ишини
муваффақиятли якунлашнинг зарурий шартидир. Қонунга кўра, далиллар
тергов ва суд ҳаракатларини юритиш: гумон қилинувчини, айбланувчини,
судланувчини, гувоҳни, жабрланувчини, экспертни сўроқ қилиш;
юзлаштириш; таниб олиш учун кўрсатиш; кўрсатувни ҳодиса юз берган
жойда текшириш; олиб қўйиш; тинтув; кўздан кечириш; гувоҳлантириш;
мурдани
эксгумация
қилиш;
эксперимент
ўтказиш;
экспертиза
тадқиқотларини ўтказиш учун намуналар олиш; экспертиза ва тафтиш
тайинлаш;тақдимэтилганашѐларваҳужжатларниқабулқилиш;телефонлар
ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб борилган сўзлашувларни
эшитишйўлибилантўпланади.(ЎзРЖПКнинг87-моддаси.)
2.Далилларнипроцессуалмустаҳкамлаш.
43
Иш бўйича топилган далил жиноят ишини тергов қилаѐтган терговчи
ѐки муҳокама қилаѐтган суд томонидан процессуал қонунда белгиланган
тартибдақабулқилинишикерак.Мисолучун,гувоҳсўроққилиниши,унинг
кўрсатувларитерговчивасудтомонидантингланиши,ашѐвий далил кўздан
кечирилиши лозим.
Ҳарбирдалилқонундабелгиланганпроцессуалшаклдажиноятишида
қайд этилиши шарт. Масалан, ашѐвий далилни кўздан кечириш кўздан
кечиришбаѐнномасидақайдэтилишилозим.
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, далилларни топиш, тўплаш ва
уни процессуал мустаҳкамлаш чамбарчас боғлиқдир: далил процессуал
мустаҳкамланмагунча унинг ҳақиқатдан ҳам топилганлиги тўғрисида сўз
юритиш мумкин эмас, чунки айнан нима топилганлиги ва топилган нарса
(ѐкимаълумот)ҳақиқатданҳамдалилэканлигиҳалимаълумбўлмайди.
Маълумотларванарсалардан,улартерговҳаракатибаѐнномасиѐкисуд
мажлиси баѐнномасида қайд этилганидан кейингина далил сифатида
фойдаланиш мумкин. Суриштирув ва дастлабки терговда баѐнномалар
суриштирувчи ва терговчи томонидан, суд босқичларида эса суд мажлиси
котибитомониданамалгаоширилади(ЎзРЖПКнинг90-моддаси).
Баѐнномаларга: тергов ѐки суд ҳаракатининг иштирокчилари
тўғрисидаги маълумотлар, бу шахсларга уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари
тушунтирилганлиги; тергов ѐки суд ҳаракатлари ўтказилиш жойи ва вақти,
шарт-шароитлари, жараѐни ва натижалари, топилган моддий объектлар
тавсифи ва уларнинг иш учун аҳамиятли бўлган белгилари; тергов
ҳаракатлари ѐки суд муҳокамаси иштирокчилари тасдиқлашни сўраган
фактлар; уларнинг юз берган ҳодиса сабаблари хусусидаги кўрсатувлари;
тушунтиришлари, мулоҳазалари; улартомониданберилганилтимосномалар,
шикоятлар, радэтишлар; терговҳаракатиниолибборишѐкисудмуҳокамаси
жараѐнидаги тартиббузарлик ҳоллари, шунингдек бу тартиббузарликларни
бартарафэтишваолдиниолишучункўрилганчора-тадбирларкиритилади.
Далилларни қайд этиш учун баѐннома тузиш билан бир қаторда овоз
44
ѐзиш,видеоѐзув,кинотасвир,фотография,қолипванусхаларолиш,режава
чизмалар тайѐрлаш ва ахборотни қайд этишнинг бошқа усуллари
қўлланилиши мумкин. Суриштирувчи, терговчи ва суд далилларни қайд
этишнинг бу усулларини қўллашда мутахассисларни жалб этиши мумкин
(ЎзРЖПКнинг91-моддаси).
Суриштирувчи,терговчивасудтомонидандалилларниқайдэтишнинг
қандай усуллари қўллангани, фойдаланилган асбоб-ускуналар, материаллар
техникавий тавсифланиши, тергов ва суд ҳаракатининг бориши ва
натижалари акс эттирилган фотосуратлар, фонограмма ва видеотасмалар,
кинотасвирлар, қолип ва нусхалар, режа ва чизмалар баѐнномага илова
қилинади.
Тергов ҳаракатлари иштирокчиларининг ҳамда суд муҳокамасида
тарафларнингбуҳаракатларжараѐниванатижалариаксэттирилганбаѐннома
билан танишиш, баѐнномага тузатиш ва қўшимчалар киритиш ҳуқуқлари
реалтаъминланишикерак.
Тергов
ҳаракати баѐнномаси билан таништирилган шахслар
баѐнноманингҳарбирсаҳифаситагигавабаѐнномаохиригаимзочекадилар.
Далилларни процессуал мустаҳкамлашдан кўзланган мақсад далиллар
ишончлилигинитаъминлашҳамдажиноятпроцессидафуқароларнингҳуқуқ
вақонунийманфаатлариниҳимояқилишдир.
Процессуал ҳужжат мантиқий изчилликда тузилиши, унда баѐн
этилганҳолатлардавомийликдабўлишилозим.Бунданташқари,процессуал
ҳужжатлар қонун тилида ѐзилишидан ташқари, аниқ-равшан ҳамда
грамматикжиҳатдансаводлиѐзилишилозим.
3.Далилларнитекшириш.
Исбот қилишнинг учинчи босқичи далилларни текшириш бўлиб, ҳар
қандайдалил тергов ва суд хулосаларига асос бўлиши учун, текширилиши,
унингҳаққонийлигига(ѐки сохталигига)ишончҳосилқилинишилозим.
Жиноятишидабирор-бирдалилнингмавжудлигифактинингўзиҳали
будалилнингҳаққонийлигинитасдиқламайди:далил сохтабўлиши,шубҳали
45
бўлиши ҳам мумкин. Масалан, айбланувчини ўлдирилган одамнинг олдида
кўрганлигитўғрисидаберилгангувоҳкўрсатувиҳалиайбланувчинингқотил
эканлигини исботламайди, гувоҳ адашаѐтган бўлиши, алдаѐтган, ѐлғон
гувоҳликбераѐтганбўлишиҳаммумкин.
Далилнинг ҳаққонийлигига ишонч ҳосил қилиш учун далил
текширилиши лозим. Қонунга кўра далиллар синчковлик билан, тўла, ҳар
томонлама ва холисона текширилиши лозим. (ЎзР ЖПКнинг 94-моддаси).
Далилнитекширишусуллариқуйидагича:
а) далилнинг ўзини текшириш. Масалан, агар гувоҳ бирор-бир
ҳодисани ўз кўзи билан кўрганлигини айтса, у бу факт тўғрисида батафсил
сўроқ қилинади ҳамда сўроқ йўли билан унинг кўрсатувлари ишончлилиги
ѐки ишончсизлиги тўғрисида хулоса чиқариш учун асос бўлиб хизмат
қилувчиҳолатлааройдинлаштирилади;
б) шу далилни тасдиқловчи ѐки инкор этувчи янги далилларни
қидириб топиш. Масалан, гувоҳ бирор ҳодисани кўрганлиги тўғрисида
кўрсатув берса, унинг кўрсатуви шу факт юзасидан сўроқ қилинган бошқа
гувоҳларнингкўрсатувларибилантасдиқланадиѐкиинкорқилинади.
в) далилни ишда мавжуд бўлган бошқа далиллар билан солиштириш.
Ҳар бир далилни текшириш учун ишдаги мавжуд бошқа далиллар билан
таққосланиши, улар ўртасида қарама-қаршиликлар бўлса, шу қарама-
қаршиликларбартарафэтилишилозим.
4.Далилларнибаҳолаш.
Далилни баҳолаш уни текширишнинг якуни бўлиб, шу далил
исботлайдиган факт (ҳолат)нинг мавжуд бўлган ѐки мавжуд бўлмаган деб
топишдан иборатдир. Бошқача айтганда, далилни баҳолаш унинг
ишончлилигиѐкиишончгасазоворэмаслигитўғрисидагива мазкурдалилда
мужассам бўлган маълумотларнинг исботланган ѐки исботланмаганлиги
тўғрисидаги хулосадан иборат бўлади. Жиноят иши бўйича ҳар бир далил
алоҳидавадалилларжамибаҳоланишилозим.Фақатшуйўлбилангинаишда
тўпланган далиллар асосида ишни тўғри ҳал қилиш ҳамда иш ҳолатларини
46
воқеликкамувофиқҳолдааниқлашмумкин.
Амалиѐтда
далилларни нотўғри баҳолаш қилмишни нотўғри
квалификация қилинишига олиб келган ҳолатлар ҳам учраб туради. Мисол
учун,Олийсуджиноятишларбўйичасудловҳайъатитомониданчиқарилган
03-305-02-сонлиажримникелтиришмумкин.
ТошкентшаҳарсудитомониданА. Жинояткодекси25,97-моддаси2-
қисмининг«л»бандибилансудланган.
Тошкент шаҳар судининг апелляция инстанцияси ҳукмни ўзгаришсиз
қолдирган.
Ҳукмга кўра, А. маст ҳолда Ю. билан жамоат жойида ўзаро
жанжаллашиб, уни девор ойнаси томонга итариб юборган. Натижада Ю.
ойнани синдирган. Сўнг, А. синган ойна парчаси билан Ю. нинг қорин
қисмига урган. Милиция ва тез тиббий ѐрдам етиб келганлиги сабабли, А.
жиноятни охиригача етказмасдан, безорилик оқибатида Ю. ни ўлдиришга
суиқасдқилиб,унгаҳаѐтиучунхавфлиоғиршикастетказган.
Иш материалларидан кўринишича, А. 50-60 см узунликдаги ойна
парчасини олиб Ю. нинг қорин қисмига урганидан кейин, милиция ва тез
тиббий ѐрдам келгунига қадар воқеа жойидан кетиб қолмаган ва Ю. ни
ўлдиришниохиригачаетказишучунбирон-бирҳаракатсодирқилмаган.
А. нинг Ю. ни ўлдириш мақсадида тан жароҳати етказганлигини
тасдиқловчибошқадалилларишдамавжудэмас.
Олийсуджиноятишларбўйичасудловҳайъати2002йил18июндасуд
қарорларини ўзгартирди. А. нинг ҳаракатлари Жиноят кодекси 25, 97-
моддаси 2-қисмининг «л» бандидан Жиноят кодекси 104-моддаси 2-
қисмининг «е» бандига қайта квалификация қилинди. (03-305-02-сонли
ажрим)
39
Далилларни баҳолаш исбот қилиш субъектларининг далилларнинг
алоқадорлиги, мақбуллиги,ишончлилигиваетарлилигинианиқлашюзасидан
39
Жиноятишларибûйичаквалификациямасалалари/ÛзбекистонРеспубликасиОлийсуди.Судамалиѐти.
1.2002.Обзорсудебнойпрактики.( ЎзбекистонРеспубликасиОлийсудиРаѐсатининг2002йил31июлдаги
=арорибилантасдиқланган).Тошкент.2002.Б.29-30.
47
тафаккур (мантиқий) фаолиятидир. Далилларни баҳолаш исбот қилишнинг
энг мураккаб ва масъулиятли босқичидир. Бу ўринда гарчи «босқич» сўзи
қўлланилаѐтган бўлса-да, шуни эътиборга олиш лозимки, далилларни
баҳолаш тафаккур фаолияти бўлганлиги сабабли ҳам бутун исбот қилиш
жараѐнидавомидаамалгаоширилади.
Юқорида айтилганидек, далилларни баҳолаш далилнинг барча
хусусиятларига тегишли бўлиши лозим. Далиллар уларнинг алоқадорлиги,
мақбуллиги, ишончлилиги ва етарлилиги жиҳатидан баҳоланади.
Далилларнингмазкуртўртхусусиятиуларнибаҳолашдамуҳимаҳамиятгаэга
бўлиб, бу хусусиятларнинг бирортаси талабга жавоб бермаган ҳолда далил
айблаш ва хукм қилиш учун асос бўлиб хизмат қила олмайди. Шу сабабли
ҳар бир далил ишга алоқадор, мақбул, ишончли ва далиллар жами хулоса
чиқаришучунетарлибўлишилозим.
Далил хусусиятларидан қайси бири баҳоланиши юзасидан кўплаб
процессуал олимлар ўз фикрларини билдириб, уларнинг айримлари
далилларни баҳолаш мазмунига далилнинг ишончлилигини
40
, бошқалари
далил кучи ва аҳамиятини
41
, учинчи гуруҳ олимлар эса далилнинг
мақбуллиги, ишончлилиги, алоқадорлиги ва аҳамиятини
42
кўзда тутадилар.
Яна бир мулоҳазага кўра, ―Далилларни баҳолаш мазмунига уларнинг иш
бўйича объектив ҳақиқатга эришишга таъсир этувчи барча хусусиятларини
белгилаш киради‖
43
. Биз бу фикрга қўшилган ҳолда, далилларни баҳолаш
мазмунига далилларнинг алоқадорлиги, ишончлилиги, мақбуллиги ва
етарлилигикиритилишилозим,дебҳисоблаймиз.
Далилларнинг хусусиятлари тўғрисида 1-бобда сўз юритилиши боис,
бу ўринда далилларни баҳолаш қоидалари, белгилари ва унга қўйилган
талаблархусусидасўзюритамиз.
Далилларни баҳолаш тафаккур фаолияти сифатида ўзининг мантиқий
40
КазП.М.Доказательствавсоветскомуголовномпроцессе.Саратов,2001. 47-б.
41
АрсеньевВ.Д.Вопросыобщейтеориисудебныхдоказательств.М.2000. 130-б.
42
РезникГ.М.Внутреннееубеждениеприоценкедоказательств.М.,2002 . 7-б.
43
ФаткуллинФ.Н.Общиепроблемыпроцессуальногодоказывания.Казань,2003. 150-б.
48
ва психологик қонунларига асосан юз беради. Шу биланбирга, далилларни
баҳолашжиноят-процессуалқонунларибилантартибгасолинган.Шуўринда
саволтуғилади:далилларнибаҳолашқайтартибдаамалгаоширилади?
Асосий қоида – бу далилларни баҳолаш субъектнинг ички ишончи
бўйича амалга оширилади. ЎзР ЖПКнинг 95-моддасига мувофиқ,
суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд ишдаги барча ҳолатларни
сичковлик билан, тўла, ҳар томонлама ва холисона кўриб читқишга
асосланган ҳолда қонунга ва ҳуқуқий онгга амал қилиб ўзларининг ички
ишончлари бўйича далилларга баҳо берадилар. Ички ишонч – бу аввало,
баҳолаш услубидир. Далилларга ички ишонч бўйича баҳо беришнинг ўзига
хосбелгилариқуйидагилардир:
а) Баҳолаш субъекти учун бирор-бир далил олдиндан белгилаб
қўйилганкучгаэгаэмас.Далилларнингишончлилиги,шунингдекетарлилиги
ҳам ҳеч қандай олдиндан белгилаб қўйилган қоидаларсиз эркин баҳолаш
йўлибилананиқланади.
б) баҳолашсубъектинингбошқа субъектлар фикрига бўй-сунмаслиги,
баҳолаш фаолиятига аралашишнинг тақиқланиши. Масалан, юқори турувчи
суд ишни қўшимча терговга қайтариш чоғида дастлабки тергов органлари
учунмажбурийбўлганкўрсатмаларберади.Бироқуичкиишончбўйичаҳал
қилинадиган масалаларни – айбловнинг исботланганлиги ѐки исботини
топмаганлиги, далилларнинг ишончлилиги ѐки ишончга сазовор эмаслиги
кабимасалаларниолдинданҳалэтишгаҳақлиэмас.
Қонундалилларгабаҳоберишчоғидақуйидагиталабларниқўяди:
Субъектнингичкиишончи асосланганбўлишилозим;
Далилларнибаҳолашчоғидасубъектқонунгаамалқилишилозим;
Баҳолашсубъектишунингдек,ҳуқуқий онггаамалқилишилозим.
Мазкурталабларнингмоҳиятинибатафсилроқкўрибчиқамиз.
иккинчидан ,ички ишончнинг асосланган бўлиши лозимлиги талаби.
ЎзРЖПКнинг95-моддасигамувофиқ, суриштирувчи,терговчи,прокурорва
суд ишдаги барча ҳолатларни синчковлик билан, тўла, ҳар томонлама ва
49
холисона кўриб чиқишга асосланган (курсив меники-муаллиф) ички
ишончларибўйичадалилларгабаҳоберадилар.Бушунибилдирадики,ички
ишонч гарчи субъектив категория бўлса-да, объектив асосга эга бўлиши
лозим. Ички ишонч тахминларга ѐки асоссиз ҳис-туйғуларга (интуицияга)
асосланишимумкинэмас.
Иккинчидан, асослантириш талаби баҳолаш субъектининг ўз
хулосасини тегишли процессуал ҳужжатда (айблов хулосаси, ҳукм ва б.)
асослантириб бериши лозимлигини ҳам билдиради. Қонун суд ҳукми
асослантирилганбўлишилозимлигинибелгилабқўйган(ЎзРЖПКнинг455-
моддаси). Албатта, бу талаб жиноят иши бўйича чиқариладиган бошқа
процессуалҳужжатларгаҳамтегишлидир.
Шу ўринда баъзи хорижий мамлакатларда далилларни номақбул деб
топилишинингўзигахосхусусиятларигақисқачатўхталибўтамиз.
АҚШда суд баҳсининг предмети бўлган ҳаракат ѐки ҳодиса
тўғрисидаги ахборотларни ўзида мужассам этмаган материаллар кўриб
чиқилмайдивабаҳоланмайди.Исботлашпредметигаалоқадордебтопилган
факт ўз навбатида жиноят процессида мақбул деб ҳам эътироф этилиши
шарт. Ҳуқуқий процедурага амал қилинган ҳолда, яъни қонуний манба ва
усуллардан олинган далиллар мақбул деб топилади. Агар судья томонлар
тақдимэтганфактниисботлашпредметигаалоқадорэмасѐкиномақбулдеб
топса, у ушбу фактни суд муҳокамасидан чиқариб ташлашга ҳақлидир.
Судья,ҳимоячиваайбловчиўртасидамаълумжиноятишибўйичақайсидир
далилнинг мақбуллиги масаласида мунозара юзага келса, судья мунозара
вақтидамаслаҳатчиларнисудзалиданчиқарибтуришимумкин,чункиАҚШ
қонунчилигидамаслаҳатчиларфақатмақбулдалилларнибаҳолашдаиштирок
этишларилозимлигитаъкидланган.
44
Буюк Британияда номақбул далиллар деганда асосан миш-мишлар,
бошқакишиларданэшитганлариасосидаберилганкўрсатувлартушунилади.
44
НиколайчикВ.М.УголовноеправосудиеСША.//США:экономика,политика,идеология.-1995. -№4(304).
–Б.114.
50
Ҳар қандай ҳужжатдан фақат ўша ҳужжатни тузган шахс далил сифатида
фойдаланиши мумкин.
45
Буюк Британияда далилларнинг мақбуллигини
ривожлантиришда шундай тенденция юзага келганки, унга кўра суд
полицияда берилган кўрсатувлар ва техник воситалар ѐрдамида эшитиб
турилган ѐзувларни бир биридан фарқламайди – асосийси, бу ѐзув аниқ
бўлиб, овозни солиштириш ва мазмунини тушуниш имконини бериши
етарлиҳисобланади.
Германияда исботлашни тақиқлаш (Beweisverbote) тушунчаси амалда
бўлганда,олингандалилларномақбулҳисобланади.Масалан,суддатегишли
ҳокимият органларидан махсус руҳсатнома олмасдан туриб, давлатнинг
мансабдор шахслари гувоҳ сифатида қандайдир давлат ѐки хизмат сирини
фош этиши мумкин бўлган ҳолатлар тўғрисида сўроқ қилиниши мумкин
эмас. Шунингдек, сўроқ қилишнинг тақиқланган методларини қўллаш
натижасидаолингандалилларҳамномақбулдебтопилади.
46
Do'stlaringiz bilan baham: |