текширилишилозим
(ЎзРЖПК94-м).Барча
ҳолларда далилларнинг ишончлилиги текширилиши, тасдиқланиши
ѐкирад
этилиши керак. Баъзан далилларнинг мақбуллиги ҳам текширилиши
мумкин
(
холисларнисўроққилиш- терговҳаракатиўтказишчоғида
процессуалбузилишларбўлган-бўлмаганлигинианиқлашучун),ѐки
алоқадорлигитекширилишимумкин(хонадондагиўғирликдатопилган
бармоқ излари уй эгалари томонидан қолдирилган ѐки йўқлиги
текширилади).
Далилларнитекширишодатдаянгидалилларниолишданиборатбўлиб
(ЎзРЖПК94-м),буянгидалиллартўғридан-тўғриѐкибилвосита
текширилаѐтган далилни тасдиқлаши (ѐки рад этиши) мумкин.
Шунингдек
янги далиллар текширилаѐтган далилнинг алоқадорлиги ѐхуд
мақбуллигини
аниқлашиҳаммумкин.Ушбуянгидалиллартекширилаѐтгандалилни
билвосита тасдиқласа, текширилаѐтган далил билан биргаликдагина
аҳамиятга эгабўлади.
Суриштирувчи,терговчи,прокурорвасудишдагибарчаҳолатларни
синчковлик билан, ҳар томонлама ва холисона кўриб чиқишга
асосланган
ҳолда қонунга ва ҳуқуқий онгга амал қилиб ўзларининг ички
ишончлари
бўйичадалилларгабаҳоберадилар.Ўарбирдалилишгаалоқадорлиги,
17
мақбуллигиваишончлилигинуқтаиназаридан
баҳоланишилозим
(Ўз
РЖПК 95-м).
Далилвоситасидааниқланаѐтганфактнингмавжуд-мавжудэмаслиги
белгиланади. Бошқача қилиб айтганда, далилни баҳолаш далилни
ишончли ѐкиишончли эмаслигитўғрисидагивадалилдааксэтганфактнинг
исботланган ѐкиисботланмаганлиги тўғрисидагихулосаданиборатбўлади.
Жиноятишибўйичаҳарбирдалилбаҳоланишилозимҳамдадалиллар
йиғиндиси баҳоланиши лозимки, ҳар бир далил алоҳида ҳолда тўлалигича
баҳоланишишартэмас.
Далилларнибаҳолашиккитомонлама,янианализвасинтезлашйўли
биланамалгаоширилади.
Далилларнианализқилишқуйидагиларниўзичигаолади:
а)ишбўйичатўплангандалилларйиғиндисиниалоҳидадалилларга
бўлиш,ҳарбирдалилнибошқадалилларданалоҳидакўриш;
б)ҳарбиралоҳидаолингандалилнитаркибийқисмларгабўлиш,унда
айримфактларни,қирраларниажратиболиш;
в) ҳар бир далилнинг элементларини бир-бири билан ва ҳар бир
далилни
бошқадалилбилансолиштириш.
Далилларни синтез қилиш эса иш бўйича тўпланган далиллардан
хулоса
чиқариш, барча далиллар асосида иш ҳолатларини аниқлашни
билдиради.
Далилларга баҳоберишда анализвасинтезўзарочамбарчас
боғлиқдир. Ишни тергов қилишвасуддакўришчоғидатерговвасуд
томониданишбўйичатўпланганбарчадалилларсинтезқилинади,улар
асосидауѐкибуфактаниқланадиванатижадаишбўйичянгидалиллар
тўпланади, янги хулосалар чиқарилади. Ва пировард натижада бу
жараѐнда
янги тўпланган далилларни иш бўич муқаддам тўпланган далиллар
18
билан
биргаликда текшириш ва баҳолаш натижасида, улардан жиноятнинг
содир
бўлган-бўлмаганлигитўғрисидагихулосаларни,шунингдек,унисодир
этган шахс ва ишни тўғри ҳал қилиш учун зарур бўлган бошқа
ҳолатлар
тўғрисидагихулосаларниасослашдасуриштируворганлари,терговчи,
прокурорвасудфойдаланади,оқибатдаишбўйичаҳақиқийҳолатлар
аниқланишигазаминяратилади.
Ҳарбирфанвасоҳаучундастуруламалҳисобланадиганқоидалар,
йўл-йўриқлар ва услублар умумий ном остида, илм-фан ривожланган
ва
тизимлаштирилганҳозиргишароитда«тамойиллар(принциплар)»,-деб
аталади.
Дарҳақиқат,
ҳуқуқ
тамойиллари
бутун
ҳуқуқий
тизим
шаклланишининг
йўналишини белгилаб бериш билан бирга, ҳуқуқий муносабатлар
вужудга
келиши,ўзгаришивабекорбўлишидаамалқилинишилозимбўлганэнг
муҳимвадастлабки«талаб»сифатидамавжудбўлади
16
.
Исботқилишнингмураккаббосқичиҳисобланадигандалилларни
баҳолашнинг ҳам ўзига хос принсиплари мавжуд, қуйида бу ҳақда
тўхталиб
ўтамиз.
Маълумки,далилларгабаҳоберишмажбуриятиисботқилишсубъэкти
бўлгансуриштирувчи,терговчи,прокурорвасудгаюкланган,чунки
фақат уларгина иш бўйича процессуал қарор чиқариш ҳуқуқига
эгадирлар.
16
МухаммадиэвА.А.Фуқароликҳуқуқитамойилларинингамалқилиши.-Т.:ТДЮИ.2007.5-б.
19
Улар ушбу муҳим мажбуриятни амалга оширишда далилларни
баҳолашнинг
ўзига хос принципларига таянган ҳолда иш олиб борадилар. Жиноят
судлов
ишидаайбловѐкиҳимоятомониданқатнашганларэсадалилларгабаҳо
беришда илтимосномалари, шикоятлари билан, музокарада қатнашиш
орқали
иштирок этишга ҳақлидирлар, аммо уларнинг баҳолари бўлиб
суриштирувчи,
терговчи,прокурорвасудушунмажбурийэмас.
Далилларгабаҳоберишисботқилишнингмураккаббосқичи
ҳисобланади.
17
Дастлабки теров жараѐнида ва суд муҳокамасида
далилларни
тўплашда далиллар текширилади ва бир вақтнинг ўзида уларга баҳо
берилади.
Далилларгабаҳоберишисботқилишнингякунланишиҳисобланадива
процессуал қарорлар чиқарилишига олиб келади. Далилларга баҳо
бериш
шубҳасизжиноятишиюритувинингякунибўйича,янидастлабки
терговнинг томомлангани, жиноят ишини судда тугатиш, ҳукм
чиқариш,
апелляцияшикоятиѐкикелтирилганпротестникўрибчиқишв,ҳ.,
бўйичачиқариладиганпроцессуалқарорларгаасосқилиболинади.
Далилларгабаҳоберишнингқуйидагипринципларимавжуд:
- далилларгабаҳоберишдасуриштирувчи,терговчи,прокурор,суд
фақатқонунгаасосланадилар;
- ҳечқандайдалилолдинданбелгилабқўйилганкучгаэгаэмас;
- судья,халқмаслаҳатчилари,прокурор,терговчи,суриштирувчи
17
БобоевЎ.Б.вабошқалар.Давлатваҳуқуқназарияси.-Т.:ТДЮИ.2000. 215 -б.
20
далилларниўзларинингичкиишончларибўйичабаҳолайдилар;
- ичкиишончтўпланганватекширилгандалилларйиғиндисига
берилганбаҳогаасосланади;
- ҳар бир далил алоқадорлик, мақбуллик, ишончлилик нуқтаи
назаридан
баҳоланмоғи,тўпланган барчадалилларэсайиғиндиҳолидаишниҳал
қилишучунетарликнуқтаиназариданбаҳоланмоғилозим;
- судьянинг,прокурорнинг,терговчининг,суриштирувчининг
далилларга баҳо бериши ҳар томонлама, тўла ва холисона бўлиши
шарт;
- суриштирувчи,терговчи,прокурорвасуддалилларгавиждонанбаҳо
беришларишарт.
Далилларга эркин баҳо бериш ҳам жиноят процессининг
принципларидан
бириҳисобланади.
Шуниҳамалоҳидатаъкидлашлозимки,далилларгабаҳобериш
қоидалари - принциплари жиноят судлов иши юритувининг барча
босқичлари
учунбирхилдааҳамиятгаэга.
Исботқилишдалилларвоситасидажиноятишинитўғриҳалқилишда
аҳамиятгаэгабўлганҳолатларнингбарчасини,яниижтимоийхавфли
қилмиш - жиноятнинг содир этилган-этилмаганлигини, у ѐки бу
шахснинг
ушбу ижтимоий хавфли қилмиш - жиноятни содир этишда айбли-
айбсизлигинива бошқаҳолатларнинганиқланишидир.
Юқоридаайтганимиздек,исботқилиш- жиноятишиҳолатларини
аниқлашучундалилларданфойдаланишвасудтомонидантергов
қилинаѐтганвакўрилаѐтганжиноятишибўйича ҳақиқатнибилиш
жараѐнидир.Бужараѐнжудамураккаббўлиб,ўзичигадалилларни
тўплаш, текшириш ва баҳолашни қамраб олади. Фақат шу йўл
21
билангина
жинояточилиши,жиноятчифошқилинишиҳамдаишбўйичақонуний,
асосливаадолатлиқарорчиқарилишимумкинбўлади.
Далилларнибаҳолашишбўйичаҳақиқатнианиқлаш,процессуалқарор
қабул қилиш учун зарур асос бўлади. Далилларни тўплаш, тадқиқ
этиш,
хулосаларчиқаришватўғрипроцессуалқарорқабулқилишуларга
тегишличабаҳоберишбилануйғунлашади.
Далилларнибаҳолашжиноятпроцессуалисботлашэлементисифатида
маълум доирада ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинади ва ҳуқуқ
меъѐрлари
таъсири остида бўлади. Ҳуқуқ меъѐрлари тафаккур тартибини эмас,
балки
далилларни баҳолаш шароитлари, мақсадлари ва принципларини
(ЖПКнинг85-87,90-95-м.),шунингдекпроцессуалқарорларваҳужжатларда
уларни баҳолаш натижаларининг ташқи ифода этилишини белгилайди.
Далилларни баҳолаш ички (мантиқий) ҳамда ташқи (ҳуқуқий) томонларга
эга.
Далилларнибаҳолаш– бууларнингҳарбириқайдаражадааниқ
белгиланганлигини, ишга алоқадорлигини ва бошқа далиллар билан
қандай
ўзаробоғлиқликдаэканлигини,ишучунаҳамиятлибўлганайнанқайси
фактниуаниқлаѐтганлигиниѐкирадэтаѐтганинианиқлашдемакдир.
Далилларнибаҳолашқуйидагиларнианиқлашучунамалгаоширилади:
- ушбуфактданишбўйичасуддалилисифатидафойдаланиш
мумкинми,буқонунга,исботлашпринципларигазидэмасми;
- ушбудалилѐкидалилларйиғиндисиишгатааллуқлими;
-ушбудалилишбўйичатўпланганбошқадалилларбиланқандай
боғлиқликда,бубоғлиқликнингхусусиятивааҳамиятиқандай;
-ушбудалилнингвадалилларйиғиндисинингҳақиқатнианиқлашучун
22
аҳамиятиқандай,далилларйиғиндисииштақдириҳақидауѐкибу
процессуалқарорқабулқилишучунетарлиасосдебҳисобланадими;
-ушбудалилданкелгусисудтадқиқотижараѐнидақандайфойдаланиш
мумкиндегансаволларгажавобберади.
Далилларни
баҳолаш
-
бу
жиноят
процессуал
исботлаш
субъектларининг
мантиқ ва ҳуқуқ меъѐрларига асосланган, далилларнинг ишга
алоқадорлиги
ва мақбуллигини, ишончлилигини ва йетарлилигини аниқлаш,
шунингдек
холисона ҳақиқатни аниқлаш мақсади бўлган фикрлаш бўйича
фаолиятидир.
Далилларга баҳо бериш Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 95-
моддасида
кўрсатилганҳуқуқийпринсипларгаасосланади.
Далилларни
баҳолаш
жиноят-процессуал
исботлашнинг
элементларидан
биридир. Жиноят процессуал исботлаш эса, ўз навбатида, жиноят-
процессуал
фаолият кўрсатишнинг ўзига хос шаклларидан биридир. Жиноят-
процессуал
исботлашнинг элементларидан бири-далилларни баҳолаш жиноят
процессидаги барчадемократикпринципларгаасосланади.
Бундайпринципларнингҳарбирижиноятпроцессинингумумий
хусусиятинисақлаганҳолдамуайянамалийвазифаларниҳалқилишга
нисбатан ўзининг маълум хослигига эга бўлади. Бу тўлалигича
далилларни
баҳолашга ҳам тааллуқлидир. Бу ерда процесснинг умумий
принциплари
23
далилларнибаҳолаш билан боғлиқ процессуал фаолият асосланадиган
ўзига
хоспринципларданамоѐнбўлади.
Жиноят-процессуалқонундатўғридан-тўғрикўрсатилганки,
суриштирувчи,терговчи,прокурорвасудишдагибарчаҳолатларни
синчковликбилан,тўла,ҳартомонламавахолисонакўрибчиқишга
асосланганҳолдақонунгаҳамдаҳуқуқийонггаамалқилибўзларининг
ичкиишончларибўйичадалилларгабаҳоберадилар.
Баҳолашнатижаси,якунисифатидаичкиишонч– кишинингшундай
ҳолатики, у мавжуд далиллар йиғиндисидан, тизимидан келиб
чиқадиган
ягона мумкин бўлган хулоса борлигини билдиради. Ички ишонч
бўйича
ҳал қилиш таъкидланаѐтган ѐки рад этилаѐтган далилларнинг бирдан-
бир
тўғрилигини англаш, ўз фикрлари ҳақиқийлигига қатъий асосланган
ишончга
эгабўлишдемакдир.
Ички ишонч бўйича далилларни баҳолаш принципи (ЖПКнинг 95-м.
1-
қ.)далилларнибаҳолашдауларнингжамийиғиндисибўлиши,ишнинг
барча
ҳолатлариҳартомонлама,тўлавахолисонакўрилишиҳақидагиқонун
талаби
билантўлдирилади.
Далиллар йиғиндисини баҳолаш принциплари эса қуйидагилардан,
яъни:
- баҳолаѐтганшахснингичкиишончи;
- жамидалилларниҳартомонлама,тўлавахолисонабаҳолаш;
- моддийвапроцессуалқонунталабларигаамалқилиш;
24
- ҳуқуқийонггаамалқилишданиборат.
Далилларнибаҳолашнингбупринципларибирхилдаражадажиноят
процессуал исботлашнинг барча субъектларига нисбатан ҳам, жиноят
ишини
юргизишнинг барча босқичларига ҳам тегишли. Далилларни
баҳолашдан
олдин жиноят ишини тергов қилиш, кўриб чиқиш ва ҳал қилишнинг
бутун
давомийлигида далилларни тўплаш, процессуал қайд этиш ва
текшириш
амалгаоширилади.Ўзнавбатида,далилларнибаҳолашуларнитўплаш,
тадқиқ
этишпроцессуалқайдэтишбўйичаҳаракатларниамалгаошириш
заруратини келтириб чиқаради. Бундан кўриниб турибдики,
далилларни баҳолаш жиноят процессининг барча босқичларида амалга
оширилади.
18
Do'stlaringiz bilan baham: |