‎‎Ўзбекистон‎республикаси‎адлия‎вазирлиги ‎‎тошкент‎давлат‎юридик‎университети

1.2.‎ Жиноят процессида далилларга қўйиладиган талаблар.
Ўз‎
навбатида‎
давлат‎
фуқароларнинг‎
Конституция‎
ва‎
қонунларда‎
мустаҳкамлаган‎ ҳуқуқлари‎ ва‎ эркинликларини‎ таъминлайди.‎ Шунинг‎ учун‎
ҳам‎ шахсни,‎ унинг‎ ҳуқуқ‎ ва‎ эркинликларини,‎ жамият‎ ва‎ давлат‎
манфаатларини,‎
мулкни,‎
табиий‎
муҳитни,‎
тинчликни,‎
инсоният‎
хавфсизлигини‎ жиноий‎ тажовузлардан‎ қўриқлаш‎ Жиноят‎ кодексининг‎
вазифалари‎ ҳисобланади.‎ Жиноят‎ кодекси‎ билан‎ қўриқланадиган‎ юқорида‎
назарда‎ тутилган‎ объектларга‎ зарар‎ етказадиган‎ ѐки‎ шундай‎ зарар‎ етказиш‎
реал‎хавфини‎келтириб‎чиқарадиган‎қилмиш‎ижтимоий‎хавфли‎қилмиш‎деб‎
топилади.‎ Ижтимоий‎ хавфли‎ қилмишни‎ содир‎ этган‎ шахс‎ билан‎ давлат‎
ўртасида‎ жиноят‎ ҳуқуқий‎ муносабат‎ юзага‎ келади. Ўз‎ навбатида‎ давлат‎
номидан‎иш‎юритувчи‎ суриштирувчи,‎терговчи,‎прокурор‎ва‎суд‎ижтимоий‎
18
Жиноят‎ процесси.‎ Умумий‎ қисм.‎ /З.Ф.‎ Иноғомжонованинг‎ умумий‎ таҳрири‎ остида.‎ Т,‎ Адолат,‎ 2007.‎ –
Б.185.

---

25 
хавфли‎ қилмишни‎ содир‎ этган‎ шахс‎ билан‎ жиноят-процессуал‎ муносабатга‎
киришадилар‎ ва‎ уни‎ жавобгарликка‎ тортиш‎ масаласини‎ ҳал‎ қиладилар.‎
Лекин‎ шахс‎ қонунда‎ белгиланган‎ тартибда‎ айби‎ исботланган‎ ижтимоий‎
хавфли‎ қилмишлари‎ учунгина‎жавобгар‎бўлади.‎ Ижтимоий‎хавфли‎ қилмиш‎
содир‎ этган‎ шахсга‎ нисбатан‎ айбсизлик‎ презумпцияси‎ қўлланилади.‎ Яъни,‎
гумон‎ қилинувчи,‎ айбланувчи‎ ѐки‎ судланувчи‎ унинг‎ жиноят‎ содир‎ этишда‎
айбдорлиги‎ қонунда‎ назарда‎ тутилган‎ тартибда‎ исботлангунга‎ ва‎ қонуний‎
кучга‎кирган‎суд‎ҳукми‎билан‎аниқлангунга‎қадар‎айбсиз‎ҳисобланади. 
Гумон‎ қилинувчи,‎ айбланувчи‎ ѐки‎ судланувчи‎ ўзининг‎ айбсизлигини‎
исботлаб‎бериши‎шарт‎эмас‎(ЎзР‎ЖПКнинг‎23-моддаси).‎ 
Шахснинг‎ айбини‎ исбот‎ қилиш‎ эса‎ исбот‎ қилиш‎ субъектлари‎
(суриштирувчи,‎ терговчи,‎ прокурор‎ ва‎ суд)‎ зиммасига‎ юклатилган.‎ Чунки‎
исбот‎қилинмаган‎айб‎исбот‎қилинган‎айбсизликка‎тенгдир. 
Жиноят‎процессининг‎мақсадларига,‎яъни‎жиноят‎содир‎этган‎ҳар‎бир‎
шахсга‎ адолатли‎ жазо‎ берилиши‎ ҳамда‎ айби‎ бўлмаган‎ ҳеч‎ бир‎ шахс‎
жавобгарликка‎тортилмаслиги‎ва‎ҳукм‎қилинмаслиги‎учун‎айбдорларни‎фош‎
этишга‎ эришиш‎ учун‎ зарурий‎ бир‎ шартга‎ амал‎ қилиниши‎ лозим.‎ Бу 
ҳақиқатда‎ қандай‎ ҳодиса‎ юз‎ берганлигини,‎ жиноятни‎ ким‎ ва‎ қандай‎
ҳолатларда‎ содир‎ этганлигини‎ аниқланиши‎ ҳисобланади.‎ Жиноий‎ ҳодиса‎
ўтмиш‎ ҳодисаси‎ бўлганлиги‎ сабабли,‎ унинг‎ барча‎ ҳолатлари‎ фақат‎ исбот‎
қилиш‎воситасидагина‎аниқланиши‎мумкин.‎ 
Бошқача‎ айтганда‎ исбот‎ қилиш–жиноят‎ иши‎ ҳолатларини‎ аниқлаш‎
учун‎далиллардан‎фойдаланишдир. 
Маълумки,‎исбот‎қилиш‎далиллар‎воситасида‎амалга‎оширилади‎
19
.
Далилларга‎ шундай‎ бир‎ талаблар‎ қўйиладики,‎ уларсиз‎ далиллардан‎
жиноят-процессуал‎ исбот‎ қилишда‎ фойдаланиб‎ бўлмайди.‎ Далилларга‎
қўйилган‎ талабларни‎ ўрганиш,‎ уларнинг‎ моҳиятини‎ очиб‎ бериш‎ орқали‎
жиноят-процессуал‎ исбот‎ қилишда‎ улардан‎ самаралироқ‎ фойдаланишга‎
19
Жиноят‎процессида‎далиллар‎тақдим‎қилиш‎ва‎фойдаланиш‎муаммолари.‎Илмий-амалий‎қўлланма.‎Т.‎
«Адолат».‎2013 й 

---

26 
эришиш‎мақсадида‎ушбу‎Битирув‎Малакавий‎ишини‎ѐзишга‎киришдик.
Иш‎бўйича‎тўпланган‎барча‎далиллар‎синчковлик‎билан,‎тўла,‎ҳар‎
томонлама‎ва‎холисона‎текширилиши‎лозим‎(ЖПКнинг‎94-моддаси).‎Барча‎
ҳолларда‎далилларнинг‎ишончлилиги‎текширилиши‎(тасдиқланиши‎ѐки‎рад‎
этилиши)‎керак.‎Баъзан‎далилларнинг‎мақбуллиги‎(масалан,‎тергов‎
ҳаракатлари‎ўтказиш‎чоғида‎процессуал‎бузилишлар‎бўлган-бўлмаганлигини‎
аниқлаш‎учун)‎ѐки‎содир‎этилган‎жиноятга‎алоқадорлиги‎текширилиши‎
мумкин.‎ 
Жиноят процессида далилларни текшириш‎деганда‎терговчи‎ва‎суднинг 
далилларни таҳлил‎ҳамда‎синтез‎қилиш,‎уларни‎бошқа‎далиллар‎билан‎
таққослаш‎ва‎янги‎далиллар‎тўплашга‎қаратилган‎фаолияти‎тушунилади. 
Назарияда баъзи муаллифлар‎далилларни‎текшириш‎мақсади сифатида 
далилларни ўзининг сифат‎ва‎хоссалари‎– уларнинг‎тўғри ѐки нотўғрилиги, 
мақбул ѐки номақбуллиги, яроқлилигини‎аниқлашни тушунадилар.
Далилларни текшириш‎мақсадининг‎бундай‎таърифи қисман тўғри. Бундай 
ѐндашувда далиллар‎текширилишининг‎ҳуқуқий томонлари исботлашнинг 
гносеологик асосларидан ажралиб‎қолади.‎Натижада,‎текшириш‎деганда‎
фақат‎текширилаѐтган‎далилнинг‎сифати‎ва‎хоссалари‎ҳақидаги‎билимларни‎
тўплаш‎жараѐни‎тушунилади.‎Моҳиятан,‎жараѐннинг‎иккинчи‎муҳим‎томони‎
– бу‎далил орқали‎қидириш‎лозим‎бўлган‎факт‎ва‎ҳолатларнинг‎
муносабаталари,‎алоқалари‎тўғрисидаги‎билимлар‎тўпланиши‎назардан‎четда‎
қолади.‎Далилларни‎текширишнинг‎ушбу жиҳати ҳар бир‎жиноят‎ишида‎
мавжуд‎бўлиб,‎улар‎катта‎назарий‎ва‎амалий‎аҳамиятга‎эга.‎Бу‎томонларни‎
эътиборга‎олиш‎фақат‎текширилаѐтган далилнинг ўзи ҳақида‎эмас,‎балки‎
ишга‎алоқадор‎бўлган‎фактлар,‎ҳақиқий‎шароитлар‎тўғрисида‎билимлар‎
тўплашга‎омил‎бўлади. 
Жиноят процесси назариясида далилларни текшириш‎уларни‎анализ‎ва‎
синтезидан‎бошланиши‎тан‎олинган.‎ 
Далилларни анализ қилиш қуйидагиларни ўз ичига олади:‎а)‎иш бўйича 
тўпланган далиллар йиғиндисини алоҳида далилларга‎бўлиш,‎ҳар бир 

---

27 
далилни бошқа далиллардан алоҳида‎кўриш;‎б)‎ҳар‎бир‎алоҳида‎олинган‎
далилни‎таркибий‎қисмларга‎бўлиш,‎ундан‎айрим‎фактларни,‎қирраларни‎
ажратиб‎олиш;‎в)‎ҳар‎бир‎далилнинг‎элементларини‎бир-бири‎билан‎ва‎ҳар‎
бир‎далилни‎бошқа‎далил‎билан‎солиштириш.
Терговчи ва суд далилларнинг‎ барча‎ томонларини‎ – уларнинг‎
мазмунини,‎фактик маълумотлар манбаларини, далиллар манбаларини‎анализ 
қилишлари лозим.‎Терговчи ва суд аввал далилдаги‎фактлар‎ва шароитларни 
ўзида мужассам қилган маълумотларни хаѐлан‎ қисмларга ажратиб, уларни 
мазмунан анализ қилади. Бу ҳолатда‎уларнинг бир-бирлари билан алоқалари, 
муносабатлари эътиборга‎олинмай, ҳар бир факт алоҳида, турли томонлардан 
текшириб,‎ ўрганилади.‎ Мазкур текширув фактларни чуқур ўрганиш ва туб‎
моҳиятини тушуниш имконини беради.‎Далил мазмунини алоҳида‎таркибий 
қисмларга ажратиш терговчи ва судга фактларнинг иш‎ учун аҳамиятли 
бўлган томонлари, хусусиятлари тўғрисида аниқ‎тасаввурга эга бўлиш учун 
имкон 
яратади.‎ 
Далилларни‎ анализ‎ қилиш‎ вақтида‎ унинг‎ алоҳида‎ қисмларга‎ ажратилган‎
томонларини‎ бирлаштириш‎ (синтез)‎ улар‎ ўртасидаги‎ тахминий‎ алоқаларни‎
ва‎ боғлиқликни‎ ўрганишга‎ имкон‎ беради,‎ бу‎ билан‎ далилнинг‎ турли‎
томонлари‎мазмунлари‎ўртасидаги‎ўзаро‎зиддиятларнинг‎мавжуд‎ѐки‎мавжуд‎
эмаслиги,‎ объектив‎ ва‎ субъектив‎ факторлар‎ мавжудлиги‎ ва‎ бошқалар‎
аниқланади.‎ Синтез‎ воситасида‎ далилнинг‎ тўла‎ эмаслиги,‎ ноаниқлиги,‎
мазмунан‎ бузилишларининг‎ унинг‎ бошқа‎ томонларига‎ боғлиқлиги‎ қисман‎
ѐки‎
тўла‎
текширилиши‎
мумкин.‎ 
Далилларни текширишда анализ ва синтез ўзаро чамбарчас‎ боғлиқдир. 
Анализнинг ўзи синтездан ажралган ҳолда‎ текширилаѐтган далилнинг 
мақбуллиги ва‎ ишончлилигини‎ аниқлашда,‎ терговчида ушбу далилда 
мужассамланган маълумотлар‎ ҳақида‎ тасаввур пайдо‎ бўлиши‎ учун‎ етарли‎
эмас.‎ 
Анализ ва синтез ѐрдамида далилларни текширишнинг келгуси‎йўналиши ва 
шакли,‎ яъни‎ уни‎ бошқа‎ далиллар‎ билан‎ солиштириш‎ мумкин‎ ҳамда‎ шарт‎

---

28 
бўлган‎
томонлари,‎
алоқалари‎
белгиланади.‎ 
Далиллар исботлаш предметининг ҳолатларини ва фактларини,‎ уларнинг 
алоқалари, муносабатлари ва‎ боғлиқлиги ўзида‎ акс‎ эттириб,‎ улар ҳақидаги 
маълумотларни ўзида жамлаган‎ бўлади,‎ бу‎ каби‎ маълумотлар бошқа 
далилларда ҳам учраши мумкин,‎ шунинг‎ учун‎ улар‎ фақат‎ солиштириш,‎
таққослаш‎ йўли‎ билан‎ эмас,‎ янги‎ далиллар‎ тўплаш‎ йўли‎ билан‎ ҳам‎
текширилади.‎ 
Текширилаѐтган далилнинг‎ алоқалари, муносабатлари‎ ва‎ боғлиқлиги‎
ўртасидаги аниқланган мавҳум ҳолатларни тадқиқ этиш‎ учун‎ анализ‎ ва 
синтез ѐрдам бермаган ҳолларда,‎уларга боғлиқ‎бўлган‎ишда‎мавжуд‎бўлган‎
бошқа‎ далиллар‎ билан‎ солиштириш‎ лозим.‎ Бу‎ ўз‎ навбатида‎ далилнинг‎
мазмунини‎ бошқа‎ далиллар‎ билан‎ ўхшашлиги‎ ѐки‎ ўхшаш‎ эмаслиги‎
тўғрисида‎тўла‎ѐхуд‎қисман‎хулоса‎чиқаришга‎имкон‎беради.‎Терговчи‎ўзида‎
илгари‎ ишончлилиги‎ шубҳа туғдирган‎ текширилаѐтган‎ далилдаги‎
маълумотларнинг‎ бир‎ қисми‎ бошқа‎ далилларнинг‎ мазмунига‎ мос‎
келмаслигини‎ қайд‎ этиши‎ мумкин.‎ Баъзан‎ далилни‎ бошқа‎ далилларга‎
солиштириб,‎ терговчи‎ анализ‎ ва‎ синтез‎ натижасида‎ олишнинг‎ имкони‎
бўлмаган‎унинг‎бошқа‎хусусиятлари‎тўғрисидаги‎маълумотларга‎эга‎бўлади.‎
Масалан, терговчи томонидан далилларни солиштириш‎ орқали‎ гувоҳ‎ ва 
жабрланувчининг айбланувчи билан салбий муносабатлари‎кўрсатувларнинг 
ҳаққонийлигига таъсир кўрсатмагани, иш учун‎ аҳамиятли‎ бўлган‎ ҳолат‎ ва‎
фактларни‎қабул‎қилишнинг‎ноқулай‎шароитлари‎уларнинг‎тўла‎эмаслигига‎
сабаб‎ бўлгани‎ аниқланади.‎ Далилларни‎ солиштиришда‎ терговчи‎ ушбу‎
ҳолатларни‎ қайд‎ этиш‎ билан‎ чекланиб‎ қолмайди.‎ Солиштириш‎ терговчига‎
бошқа‎ далилларнинг‎ текширилаѐтган‎ далилнинг‎ мазмунига‎ таъсир‎ этиш‎
доираларини‎ аниқлашга,‎ бу‎ орқали‎ эса‎ далилнинг‎ хусусиятлари‎ ва‎ сифати‎
ҳақидаги‎тасаввурларига,‎далил‎ѐрдамида‎аниқланиши‎лозим‎бўлган‎фактлар‎
ва‎ҳолатларнинг‎характери‎ҳамда‎ҳажми‎юзасидан‎билимларига‎тузатишлар‎
киритишга‎
имкон‎
беради. 
Шундай‎ қилиб,‎далилларни‎ бошқа‎ далиллар‎ билан‎ солиштириш‎ терговчига‎

---

29 
текширилаѐтган‎ далилнинг‎ алоҳида‎ томонлари,‎ бу‎ томонларнинг‎ ўзаро‎
муносабатлари,‎алоқалари‎ва‎боғлиқликлари‎тўғрисида‎янги‎билимларга‎эга‎
бўлишни‎ таъминлаб,‎ улар‎ орқали‎ далилнинг‎ сифати‎ ва‎ хусусиятлари‎ – 
мақбуллиги‎
ва‎
ишончлилиги,‎
уларнинг‎
бошқа‎
фактлар‎
билан‎
муносабатларини‎ яхшироқ‎ англаш‎ учун‎ хизмат‎ қилади.‎ Бошқача‎ қилиб‎
айтганда,‎ текширилаѐтган‎ далилнинг‎ сифати‎ ва‎ хусусиятларини‎ билиш‎
ѐрдамида‎содир‎этилган‎жиноятнинг‎тадқиқ‎этилаѐтган‎хусусиятлари,‎алоқа‎
ва‎ муносабатлари‎ соҳасига‎ чуқурроқ‎ кириб‎ борилади.Бироқ анализ‎ ва‎
синтездан‎кейинги‎далилларни‎бошқалари‎билан‎солиштириш‎терговчига‎ҳар‎
доим‎унинг‎мазмунини‎ташкил‎этадиган‎сифат‎ва‎хусусиятлари‎ҳақида‎тўла‎
маълумот‎ беравермайди.‎ Текширилаѐтган‎ далилга‎ турли‎ фактлар‎ орқали‎
боғлиқ‎ бўлган‎ далилларнинг‎ етишмаслиги‎ ѐки‎ умуман‎ мавжуд‎ эмаслиги,‎
уларнинг‎ бир‎ турга‎ мансублиги,‎ сифат‎ ва‎ хусусиятлари‎ ҳақида‎ инкор‎ этиб‎
бўлмайдиган‎шубҳалар‎борлиги‎натижасида‎унинг‎имкониятлари‎чекланиши‎
мумкин.‎Масалан,‎терговчининг‎ихтиѐрида‎текширилаѐтгган‎далилга‎фактлар‎
орқали‎ боғлиқ‎ бўлган‎ фақат‎ биргина‎ далил‎ бўлса‎ ва‎ улар‎ ўртасида‎ зиддият‎
бўлган‎ ҳолда,‎ ушбу‎ далилнинг‎ ишончлилиги‎ хусусида‎ қатъий‎ хулосага‎
келиш‎
мумкин‎
эмас.‎ 
Кўрсатилган ҳолларда текширувни фақат янги далиллар топиш‎ воситасида 
давом эттириш лозим.‎ Таъкидлаш жоизки,‎ текширувнинг‎ йўллари, шакли, 
характери 
текширилаѐтган 
далилнинг‎
ўзида,‎
унинг‎
ноаниқлиги,‎
тушунарсизлиги,‎ зиддиятлилиги‎ ва‎ илгариги‎ текшириш‎ давомида‎
аниқланган,‎ лекин‎ бартараф‎ этилмаган‎ бошқа‎ далиллар‎ мазмунига‎ мос‎
келмаслигида‎ мужассамланган‎ бўлади.‎ Яна‎ шуниси‎ муҳимки,‎ далилни‎
текширишда‎ танланган‎ йўл‎ бир‎ вақтнинг‎ ўзида‎ жиноят‎ иши‎ бўйича‎
исботлаш‎ жараѐнининг‎ келгусидаги‎ йўналишини‎ ҳам‎ белгилаб‎ беради. 
Янги‎ далиллар‎ тўплаш‎ орқали‎ далилларни‎ текшириш‎ усулининг‎ яна‎ бир‎
характерли‎томони‎унинг‎қатъий‎мақсадга‎йўналтирилганлигидир.‎Илгариги‎
текширув‎ давомида‎ аниқланмаган,‎ терговчида‎ шубҳа‎ туғдирган‎ далилнинг‎
ҳар‎ қандай‎ сифатлари,‎ хусусиятлари‎ ва‎ алоқалари‎ тадқиқ‎ этилиши‎ мумкин.‎

---

30 
Айнан‎ шу‎ босқичда‎ исботлаш‎ субъекти‎ ЖПКнинг‎ 94-моддасининг‎
далилларни‎«синчковлик‎билан,‎тўла,‎ҳар‎томонлама‎ва‎холисона»‎текшириш‎
тўғрисидаги‎талабларини‎адо‎этиш‎имкониятига‎эга‎бўлади.
 
Терговчи,‎ прокурор‎ ва‎ суд‎ далилларни‎ текшириш‎ ва баҳолашда‎
уларнинг‎зарур‎белгиларини‎ўзида‎мужассам‎этган‎хусусиятларини‎инобатга‎
олишлари‎керак:‎алоқадорлик;‎мақбуллик;‎ишончлилик;‎етарлилик. 
Ҳар‎ бир‎ далил‎ тергов‎ қилинаѐтган‎ ишга алоқадорлиги, қонун‎
талаблари‎жиҳатидан‎мақбуллиги‎ва‎айниқса‎ишончлилиги‎нуқтаи‎назаридан‎
баҳоланиши,‎ ишни‎ мазмунан‎ ҳал қилиш‎ учун‎ етарли‎ бўлиши‎ шарт‎ (95-
модда).‎ Далилнинг‎ бирор‎ турини‎ доимо‎ бошқа‎ далиллардан‎ афзал,‎
ишонарли,‎ аҳамиятли‎ деб‎ ҳисоблаш‎ мумкин‎ эмас.‎ Бу‎ хусусда‎ бир‎ муҳим‎
қоида‎ бор‎ - шахснинг‎ ҳатто‎ ўз‎ айбига‎ иқрор‎ бўлиши‎ ҳам‎ уни‎ айблаш‎ учун‎
етарли асос‎бўла‎олмайди.
20
Мазкур‎қоидага‎риоя‎қилиниши‎шарт.‎ 
Далил‎жиноят‎иши‎учун‎аҳамиятли‎бўлган‎мавжуд‎ҳолатлар‎ҳақидаги‎
хулосаларни‎тасдиқловчи,‎рад‎этувчи‎ѐки‎шубҳа‎остига‎олувчи‎фактлар‎ѐки‎
нарсалар‎ тўғрисидаги‎ маълумотларни‎ акс‎ эттирган‎ тақдирдагина‎ ишга‎
алоқадор‎ деб‎ эътироф‎ этилади.‎ Суд‎ ва‎ тергов‎ органларининг‎ вазифаси‎
жиноят‎ ишини‎ унинг‎ мазмунига‎ дахлдор‎ бўлмаган‎ материал‎ ва‎ фактлар‎
билан‎ кўпайтириш‎эмас,‎ балки‎ фақат‎холисона‎ҳақиқатни‎аниқлашга,‎ишни‎
тўғри‎ ҳал‎ қилишга‎ бевосита‎ аҳамиятли‎ бўлганларини‎ тадқиқ‎ этишдан 
иборатдир.‎ Шунинг‎ учун‎ далилларни‎ текшириш‎ ва баҳолашда‎ терговчи,‎
прокурор‎ва‎суд‎биринчи‎навбатда‎уларнинг‎ишга‎алоқадорлигини‎аниқлаши‎
лозим. 
Алоқадорлик‎ - бу‎ далилнинг‎ ўз‎ мазмуни‎ билан‎ иш‎ учун‎ аҳамиятли‎
ҳолатларни‎ аниқлаш‎ воситаси‎ сифатида‎ хизмат‎ қила олиши,‎ яъни‎ уларнинг‎
мазмун‎ жиҳатидан‎ яроқлилигидир.‎ Далиллар‎ мазмунига‎ қуйидаги‎
маълумотларни‎киритиш‎мумкин:‎1)‎исбот‎қилиниши‎лозим‎бўлган‎ҳолатлар‎
(масалан,‎ЖПКнинг‎82-моддасидаги‎айблаш‎ва‎ҳукм‎қилиш‎учун‎асослардан‎
20
Чувилев‎А.,‎Лобанов‎А.‎О‎порядке‎признания‎судом‎недопустимости‎доказательств‎по‎уголовному‎делу.‎//‎
Российская‎юстиция.‎-1996. -№11.‎–Б.‎46.‎

---

31 
бири);‎ 2)‎ далилий‎ факт‎ аҳамиятига‎ эга‎ бўлган‎ бошқа‎ ҳолатлар,‎ яъни‎ исбот‎
қилишда‎аргумент‎сифатидаги‎маълумотлар;‎3)‎бошқа‎далиллар‎тўғрисида‎– 
уларнинг‎ мавжудлиги, мақбуллиги, ишончлилиги‎ (ЖПКнинг‎ 95-моддаси)‎
тўғрисидаги‎маълумотлар. 
Далилларнинг‎ ишга‎ алоқадорлиги‎ хусусияти уларнинг‎ жиноят‎ иши‎
бўйича‎ тадқиқ‎ этилаѐтган‎ ҳолатлар билан‎ объектив‎ боғлиқлигидан‎
иборатдир. Мазкур‎ боғлиқлик‎ жиноят ишини юритиш бошланганида ўтган‎
замонда‎ бўлиб,‎ исботлашнинг‎ вазифаси‎ уларни‎ тиклаш,‎ қайта‎ яратишдан‎
иборатдир.‎Бевосита‎моддий-ҳуқуқий‎аҳамиятга‎эга‎бўлган‎фактлар ҳақидаги 
маълумотларнинг ишга алоқадорлиги ҳамма вақт‎аѐн,‎шу‎сабали‎масаланинг‎
бу‎қисмини‎ҳал‎этилиши‎қийинчилик‎туғдирмайди.‎ 
Ўз мазмунига кўра қолган далилларнинг‎ тадқиқ‎ этилаѐтган иш‎
ҳолатлари билан алоқалари мавжудлиги ва хусусиятлари ноаниқдир. Бу‎
алоқалар‎кўп‎ҳолларда‎мураккаб‎тизимга‎эга‎бўлиб,‎тергов‎ва‎суд‎органлари‎
қайсидир‎ процессуал‎ манбада‎ бўлган‎ аниқ‎ маълумотларнинг‎ мавжудлиги‎
ҳамда‎уларнинг‎баҳоланаѐтган‎исботлаш‎факти‎билан‎боғлиқлигини,‎алоҳида‎
исботлаш‎ фактлари‎ ўртасидаги‎ алоқани‎ аниқлашларига,‎ баъзан‎ асослаб‎
беришларига‎тўғри‎келади.‎
21
Дастлабки‎
тергов‎ органи‎ турли‎ воқеалар‎ ҳақида‎ олинган‎
маълумотларни,‎ моддий‎ излар‎ ва‎ ишга‎ тааллуқли‎ бошқа‎ исботловчи‎
фактларнинг‎содир‎этилган‎жиноятга‎жиддий‎алоқаси‎борлиги‎ва‎иш‎бўйича‎
мазмунли‎факт‎ва‎ҳолатлар‎ҳақида‎муайян‎ахборот‎бўлиши‎эҳтимол‎тутилса,‎
уларни‎ ишга‎ алоқадор‎ деб‎ эътироф‎ этиши‎ керак.‎ Исботлаш‎ жараѐнининг‎
келгуси‎ босқичларида‎ бундай‎ алоқалар‎ мавжудлиги‎ масаласи‎ ишончли‎
тарзда‎ аниқланади. Далил ва ишнинг‎ моддий-ҳуқуқий ҳолатлари ўртасида 
алоқа мавжудлиги холисона‎тасдиқланган‎ҳолларда,‎бу‎ҳақиқий‎маълумотлар‎
ишга алоқадор деб эътироф‎ этилиб,‎ моҳиятига‎ кўра‎ баҳоланади‎ ҳамда‎ иш‎
бўйича‎ чиқариладиган‎ процессуал‎ хулоса‎ ва‎ қарорларнинг‎ асосини‎ ташкил‎
21
Некрасов‎С.В.‎Принципиальные‎положения,‎относящиеся‎к‎юридической‎силе‎доказательств‎в‎уголовном‎
судопроизводстве.‎//‎Юрист.‎-1998. -№2.‎–Б.31-32. 

---

32 
этади. 
Далилларнинг ишга алоқадорлигининг моҳияти исботлашнинг‎ ишни‎
ҳал‎қилиш‎учун‎жиддий‎ҳолатлар‎доираси‎билан‎чекланганидадир.‎Жиноят-
процессуал‎ қонун‎ бу‎ масалани‎ ҳал‎ қилиш‎ учун‎ асос‎ яратиб,‎ умумий‎
кўринишда‎жиноят‎ишлари бўйича исботлаш‎предметини белгилайди.‎ 
Биринчи‎ навбатда‎ ишга тааллуқли‎ бўлган‎ барча‎ далиллар‎ доирасидан 
тергов‎ қилинаѐтган‎ ҳодисанинг‎ мавжудлигини,‎ уни‎ содир‎ этишда‎
айбланувчининг‎ айбдорлиги‎ ѐки‎ айбсизлигини‎ кўрсатадиган‎ ҳақиқий‎
маълумотларни‎ ажратиш‎ лозим.‎ Мазкур‎ далиллар‎ шахс‎ томонидан‎ муайян‎
ҳаракатлар қасддан, эҳтиѐтсизлик‎туфайли‎ѐки‎тасодифан‎содир‎этилганлиги 
тўғрисида жиноят процессуал исботлашнинг‎ асосий‎ масаласи - ҳаракатлар‎
жиноий‎хусусиятга‎эгалиги‎ҳақидаги‎саволга‎жавоб‎топиш‎имконини‎беради. 
Алоқадорлик‎орқали‎шахснинг‎жавобгарлик‎даражаси ва хусусиятига‎таъсир 
этувчи қатор‎ ҳолатларнинг жиноят-процессуал меъѐрлар орқали очиб 
берилади.‎ 
Жиноят‎ ишини‎ қўзғатишдан‎ аввал‎ шахслар‎ томонидан‎ берилган‎
тушунтиришлар, шикоят ва аризаларни жиноят ишига‎ алоқадор‎ бўлган‎
бошқа ҳужжатлар қаторига киритиш тўғрисида ҳам турли мунозаралар‎олиб‎
борилмоқда.‎Н.Григорьеванинг‎фикрича,‎қонунда‎кўзда‎тутилмаган‎айбловчи 
далиллар‎ қаторига жиноят иши қўзғатилгунга қадар
22
шахслардан‎ олинган‎
«тушунтиришлар»ни‎ киритиш‎ мумкин.‎ В.Хомич‎ эса,‎ тушунтириш‎ ва‎
аризалар‎ исботлаш‎ аҳамиятига‎ ҳам,‎ ҳуқуқий‎ манбага‎ ҳам‎ эга‎ эмас,‎ деб‎
таъкидлайди.
23
Б.Комлев‎ҳам‎ҳозирги‎тергов-суд‎амалиѐтида‎аризаларда‎қайд‎
этилган‎маълумотлардан‎далил‎сифатида‎фойдаланилмаѐтгани ҳақида айтиб 
ўтган.
24
Бизнингча, бу фикрларга‎ умуман‎ қарама-қарши‎ бўлган‎ «...жиноят‎
ишини‎ қўзғатиш‎ босқичида‎ тўпланган‎ далилларни‎ инкор‎ этиш‎ нотўғри,‎
22
Григорьева‎Н.‎Исключение‎из‎разбирательства‎дела‎недопустимых‎доказательств.‎//‎Российская‎юстиция.‎-
2001. -№11.‎–Б.5. 
23
Хомич‎В.‎Предварительная‎проверка‎материалов,‎послуживших‎поводом‎к‎возбуждению‎уголовного‎дела.‎
//‎Законность.‎-2005. -№12.‎–Б.23. 
24
Комлев‎Б.‎Доказывание‎тяжести‎вреда,‎причиненного‎здоровью‎человека.//‎Уголовное‎право.‎ -2007. -4. –
Б.65. 

---

33 
улардан‎ далил‎ сифатида‎ фойдаланиш‎ керак», деган қарашларга қўшилиш 
ўринлидир.
25
Жиноят‎ишини‎қўзғатиш босқичида тўпланган ариза,‎шикоят ва‎
тушунтиришлар‎ҳам ишга алоқадор далил сифатида эътироф этилиб, улардан 
жиноят‎ ишида‎ ЖПКнинг‎ 81-моддасидаги‎ «бошқа‎ ҳужжатлар»‎ сифатида‎
фойдаланилиши мақсадга мувофиқдир.
Мақбуллик‎ – тегишли‎ ахборотларни‎ олиш‎ усуллари,‎ методлари,‎
манбаларининг‎
қонунийлиги‎
нуқтаи‎
назаридан‎
далилларнинг 
яроқлилигидир.
26
Далиллар белгиланган тартибда тўпланиб, ЖПКнинг‎92-94-
моддаларида назарда тутилган шартларга мувофиқ бўлса,‎ улар‎ мақбул‎ деб‎
эътироф‎ этилади.‎ Мақбул‎ деб‎ топиш‎ учун‎ далиллар‎ қуйидаги‎ талабларга 
жавоб бериши шарт: 1)‎ манбанинг қонунийлиги‎ (ЖПКнинг‎ 81-моддаси‎ 2-
қисмида назарда‎ тутилган‎ манбалар);‎ 2)‎ далилни‎ олиш‎ усулининг 
қонунийлиги (ЖПКнинг 87-моддасида белгиланган усуллар);‎ 3)‎ процессуал 
расмийлаштирилишининг қонунга‎мувофиқлиги;‎ 
4)‎ далилларни тўплаш тергов ва суд ҳаракатларини ўтказишга 
ваколатли‎ бўлган‎ субъект‎ томонидан‎ амалга‎ оширилиши‎ (ЖПКнинг‎ 86-
моддаси).‎ 
Мақбуллик - бу тегишли ахборотни олиш манбалари, методлари‎ ва 
усулларининг қонунийлиги нуқтаи назаридан далилларнинг‎ яроқлилиги‎
ҳисобланади.‎ Бу‎ тушунчага‎ аниқлик‎ киритадиган‎ бўлсак,‎ мақбуллик 
далилларнинг‎ фактик‎ маълумотлар‎ манбалари,‎ шунингдек‎ уларни‎ олиш‎ ва‎
мустаҳкамлаш‎ усулларининг‎ қонунийлиги‎ орқали‎ тавсифланадиган‎
хусусиятидир.
27
Суриштирувчи,‎ терговчи,‎ прокурор ва суд далилларни гумон 
қилинувчи,‎ айбланувчининг‎ илтимосномаси‎ ѐки‎ ўз‎ ташаббусига‎ кўра‎
номақбул деб топиши мумкин. Номақбул деб топилган далиллар‎ҳар‎қандай 
25
Белоусов,‎ А.В.‎ О‎ доказательственном‎ значении‎ объяснений,‎ полученных‎ в‎ стадии‎ возбуждения‎
уголовного‎дела‎//‎Прокурор‎и‎следственная‎практика.‎- М.:‎ 2008. - №3.‎ – Б.165-169;‎ Маевский‎ В.‎
Допустимость‎доказательств,‎полученных‎органами‎дознания‎до‎возбуждения‎дела‎//‎Российская‎юстиция.‎– 
2000. - №6.‎– Б.‎37. 
26
Сильнов‎ М.А.‎ Вопросы‎ обеспечения‎ допустимости‎ доказательств‎ в‎ уголовном‎ процессе‎ (досудебные‎
стадии).‎- М.:‎МЗ-Пресс,‎2001.‎– Б.112. 
27 
Кипнис‎Н.М.‎Допустимость‎доказательств‎в‎уголовном‎судопроизводстве.‎- М.:‎1995.- Б.‎27.‎ 

---

34 
айблов‎йўсинидаги‎ҳужжат‎таркибига‎киритилиши‎мумкин‎эмас.
28
Шу‎ ўринда‎ баъзи‎ хорижий‎ мамлакатларда‎ далилларни‎ номақбул‎ деб‎
топилишининг‎ўзига‎хос‎хусусиятларига‎қисқача‎тўхталиб‎ўтамиз.‎ 
АҚШда суд баҳсининг предмети бўлган ҳаракат ѐки‎ ҳодиса 
тўғрисидаги‎ ахборотларни‎ ўзида‎ мужассам‎ этмаган‎ материаллар‎ кўриб‎
чиқилмайди ва баҳоланмайди. Исботлаш‎предметига‎алоқадор‎деб‎топилган‎
факт‎ ўз навбатида жиноят процессида мақбул деб ҳам‎ эътироф этилиши 
шарт. Ҳуқуқий процедурага амал қилинган‎ ҳолда,‎ яъни қонуний манба ва 
усуллардан олинган далиллар мақбул деб‎ топилади.‎ Агар судья томонлар 
тақдим‎этган‎фактни‎исботлаш‎предметига‎алоқадор‎эмас‎ѐки‎номақбул‎деб‎
топса,‎ у‎ ушбу‎ фактни‎ суд‎ муҳокамасидан чиқариб ташлашга ҳақлидир. 
Судья,‎ҳимоячи‎ва‎айбловчи‎ўртасида‎маълум‎жиноят‎иши‎бўйича‎қайсидир‎
далилнинг‎ мақбуллиги‎ масаласида‎ мунозара‎ юзага‎ келса,‎ судья‎ мунозара 
вақтида‎маслаҳатчиларни‎суд‎залидан‎чиқариб‎туриши‎мумкин,‎чунки‎АҚШ‎
қонунчилигида маслаҳатчилар фақат‎мақбул‎далилларни‎баҳолашда‎иштирок‎
этишлари‎лозимлиги‎таъкидланган.‎
29
Буюк‎ Британияда‎ номақбул‎ далиллар‎ деганда‎ асосан‎ миш-мишлар, 
бошқа кишилардан эшитганлари‎асосида‎берилган‎кўрсатувлар‎тушунилади. 
Ҳар қандай ҳужжатдан фанат ўша ҳужжатни тузган‎ шахс далил‎ сифатида‎
фойдаланиши‎ мумкин.
30
Буюк‎ Британияда‎ далилларнинг мақбуллигини 
ривожлантиришда шундай тенденція юзага келганки,‎ унга кўра суд 
полицияда берилган кўрсатувлар‎ ва‎ техник‎ воситалар ѐрдамида эшитиб 
турилган‎ ѐзувларни бир‎ биридан‎ фарқаламайди‎ – асосийси,‎ бу‎ ѐзув‎ аниқ‎
бўлиб,‎ овозни‎ солиштириш‎ ва‎ мазмунини‎ тушуниш‎ имконини‎ бериши‎
етарли‎ҳисобланади.‎ 
Германияда‎ исботлашни‎ тақиқлаш‎ (Beweisverbote) тушунчаси‎ амалда‎
28
Костенко‎ Р.В.‎ Порядок‎ решения‎ конституционного‎ требования‎ допустимости‎ доказательств‎ в‎ ходе‎
уголовного‎судопроизводства.‎//‎Российский‎судья.‎-2004. -№9.‎–Б.18-20. 
29
Николайчик‎В.М.‎Уголовное‎правосудие‎США.‎//‎США:‎экономика,‎политика,‎идеология.‎-1995. -№4(304).‎
–Б.114. 
30
Апарова‎ Т.В.‎ Тенденция‎ развития‎ доказательственного‎ права‎ в‎ Англии‎ //‎ Проблемы‎ совершенствования‎
законодательства.‎Труды.‎№‎8. -М.:‎1977.‎-Б.75. 

---

35 
бўлганда, олинган далиллар‎номақбул‎ҳисобланади.‎Масалан,‎судда‎тегишли 
ҳокимият‎ органларидан‎ махсус‎ руҳсатнома‎ олмасдан‎ туриб,‎ давлатнинг 
мансабдор шахслари гувоҳ сифатида‎ қандайдир‎ давлат‎ ѐки‎ хизмат‎ сирини‎
фош‎ этиши‎ мумкин‎ бўлган‎ ҳолатлар‎ тўғрисида‎ сўроқ‎ қилиниши‎ мумкин‎
эмас.‎ Шунингдек,‎ сўроқ‎ қилишнинг‎ тақиқланган‎ методларини қўллаш‎
натижасида‎олинган‎далиллар‎ҳам‎номақбул‎деб‎топилади.‎
31 
Ишончли далил деганда, ҳаққонийлиги шубҳа туғдирмайдиган‎
далиллар‎ тушунилади.‎ Тўғри процессуал қарор‎ чиқаришнинг‎ энг‎ муҳим‎
шарти‎ ишончли‎ далилларнинг‎ мавжудлигидир.‎ Далил‎ мазмунининг‎
ҳақиқийлиги, ундаги маълумотларнинг воқеликка мувофиқлиги,‎унинг‎тўлиқ,‎
сўзсиз‎ишончга‎эгалиги‎эътироф‎этилган‎тақдирда,‎у‎ишончли‎ҳисобланади.‎
Далилнинг‎ ишончлилиги‎ дастлабки‎ тергов‎ ва‎ судда‎ уни‎ синчковлик билан 
текшириш‎ орқали аниқланади.‎ Далиллар‎ ишончлилигини‎ аниқлашга‎ билиш‎
назарияси,‎ предметнинг‎ барча‎ хусусиятларини тўла.‎ ҳар‎ томонлама‎ ва‎
холисона‎ўрганиш‎усули‎орқали‎эришилади. 
Далилнинг ишончлилигини аниқлаш учун унинг ташқи‎ аломатлари,‎
ҳар бир муайян ҳолатдаги моҳияти,‎энг‎муҳим‎ва‎жиддий‎хусусиятлари‎ва‎иш‎
учун‎аҳамиятини‎чуқур‎ўрганиш‎зарур.
32
Далилнинг ишончлилигини ҳақиқий‎ маълумотлар‎ манбаи‎ билан 
далилни шакллантириш босқичларининг бир‎ вақтда,‎ синчковлик‎ билан‎ ҳар‎
томонлама‎ўрганиш‎ натижасида‎ аниқлаш‎ мумкин‎ (масалан,‎ сўроқ‎ қилинган‎
шахснинг‎ ахборотни‎ қабул‎ қилиш,‎ эслаб‎ қолиш,‎ қайта‎ акс‎ эттиришга‎
қодирлиги,‎ гувоҳнинг‎ айбланувчи‎ ва‎ жабрланувчи‎ билан‎ ўзаро‎
муносабатлари,‎ моддий‎ излар‎ пайдо‎ бўлиши‎ ва‎ сақланиши‎ шароитлари‎ ва‎
ҳоказо).‎ Далилнинг‎ ишончлилиги‎ ҳақидаги‎ якуний‎ қарор‎ унинг‎ мазмунини‎
бошқа‎ процессуал‎ манбалардан‎ олинган‎ ахборотлар‎ билан‎ солиштириш‎
31
Филимонов‎Б.А.‎Основы уголовного‎процесса‎Германии.‎–М:‎МГУ,‎1994.‎– 104‎б. 
32
Гришина‎ Е.П.‎ Достоверность‎ доказательств‎ и‎ способы‎ ее‎ обеспечения‎ в‎ уголовном‎ процессе:‎ Автореф.‎
дисс...канд.‎юрид.‎наук.- М.: 1996.- Б.18. 

---

36 
орқали‎қабул‎қилинади.
33
Далилларга‎ баҳо‎ бериш‎ ва‎ уларнинг‎ ишончлилигини‎ аниқлаш‎
жараѐнининг муҳим таркибий‎ қисми‎ҳақиқий‎ маълумот‎ манбаларини‎ сифат 
жиҳатидан‎ баҳолашдир.
34
Процессуал манбаларни‎ баҳолаш‎ тергов‎ ва‎ суд 
органларининг‎ жиноят‎ ҳодисасига‎ тааллуқли ҳолатларни‎ исботлаш 
фаолиятида‎ муҳим‎ аҳамиятга‎ эга,‎ чунки‎ иш‎ бўйича‎ исботлаш‎ предметини‎
ташкил қиладиган барча фактлар,‎ҳолатлар‎қонунда‎назарда‎тутилган‎ана‎шу 
манбалар‎ѐрдамида‎аниқланади.‎Иш‎учун‎аҳамиятли‎бўлган‎қайсидир‎фактни 
аниқлаш учун аввало ҳақиқий маълумотлар‎манбаи‎тадқиқ‎этилиши ва тўғри 
баҳоланиши лозим бўлиб,‎ унинг‎ сифатига,‎ изланаѐтган факт ҳақидаги 
маълумотларнинг‎ ишончлилигига,‎ унда‎ нотўғри, холисона бўлмаган, хато‎
ѐки‎ѐлғон‎маълумотлар‎йўқлигига ишонч‎ҳосил‎қилиш‎керак.‎ 
Бироқ,‎ процессуал‎ манбанинг‎ сифатли‎ эканлиги‎ ундан‎ олинган‎ факт‎
тўғрисидаги маълумотларнинг доимо ишончли бўлишини‎ англатмайди.‎ Бу‎
маълумотлар‎жиноят‎содир‎этилишининг‎ҳақиқий‎ҳолатларига‎тўғри‎келиши‎
ѐки‎ номувофиқ‎ бўлиши‎ мумкин (масалан,‎ гувоҳ‎ иш‎ бўйича‎ унга‎ маълум 
бўлган ҳолатлар тўғрисида ҳақиқатни сўзлаб‎ берганда‎ хато‎ қилиши, 
янглишиши,‎ у‎ ѐки‎ бу‎ муҳим‎ жиҳатларни‎ ноаниқ‎ айтиши‎ эҳтимолдан‎ ҳоли‎
эмас).‎ Демак,‎ факт‎ тўғрисида‎ далиллар‎ манбаидаги‎ маълумотлар‎
ишончлилигини‎ аниқлаш‎ учун‎ уларни‎ синчковлик‎ билан‎ ўрганиш,‎ ҳақиқий‎
мазмунини‎ таҳлил‎ қилиш,‎ бошқа‎ далиллар‎ билан‎ солиштириш, ўзаро 
боғлиқлигини ва‎ бир-бирига мослигини аниқлаш,‎ бир-бирига‎ мос‎ келмаган‎
тақдирда,‎ мавжуд‎ зиддиятларнинг‎ сабабини‎ аниқлаш керак. Процессуал 
манбанинг фақат шундай баҳоланиши‎ тергов‎ ва‎ суд‎ органларига‎
исботланаѐтган‎ факт‎ тўғрисида‎ олинган‎ маълумотларнинг‎ ишончлилиги‎
ҳақида‎тўғри‎хулоса‎чиқаришга‎имкон‎яратади.‎ 
Исботланиши керак бўлган барча ва‎ҳар‎бир‎ҳолатнинг‎ҳақиқийлигини‎
33
Мандрик‎ Л.И.‎ Процессуальные‎ и‎ криминалистические‎ аспекты‎ получения‎ образцов‎ для‎ сравнительного‎
исследования:‎Автореф.‎дисс.‎...‎канд.‎юрид.‎наук.‎– Минск:‎БГУ,‎1991.‎- 17 б. 
34
Снегирев‎ Е.А.‎ Оценка‎ доказательств‎ по‎ внутреннему‎ убеждению:‎ Автореф.‎ дисс….‎ канд.‎ юрид.‎ наук.‎ –
Воронеж:‎ВГУ,‎2002.‎–Б.10. 

---

37 
сўзсиз‎ тасдиқловчи‎ ишга‎ оид‎ барча‎ ишончли‎ далиллар‎ тўпланган‎ бўлса,‎
уларнинг‎ жами‎ ишни‎ ҳал‎ қилиш‎ учун‎ етарли‎ деб‎ ҳисобланади‎ (ЖПК‎ 95-
моддаси.‎ 5-қисми).‎ Далилларнинг‎ етарлилиги‎ деб,‎ далиллар жамланмаси 
асосида ишончга сазовор хулоса чиқариш мумкин бўлиши ва иш‎ бўйича‎
ҳақиқатга‎мос‎келадиган‎қарор‎чиқарилишига‎айтилади.
35
Иш бўйича процессуал қарор қабул қилиш учун‎ далиллар‎
етарлилигини белгилаш далилларни баҳолашнинг‎мустақил‎вазифасидир.‎Иш 
бўйича тўпланган далиллар ўз мазмунига‎ кўра‎ ишга‎ алоқадор,‎ мақбул‎ ва 
ишончли бўлиши билан бирга исботлаш‎жараѐни‎бўйича‎якуний қарор қабул 
қилиш учун етарли бўлмаслиги мумкин. Баъзи‎ҳолларда‎далиллар‎исботлаш‎
предметига‎ кирадиган‎ айрим‎ ҳолатларга‎ нисбатан‎ етарли,‎ бошқа‎
қидирилаѐтган‎ фактларнинг‎ мавжудлиги‎ ишончли‎ бўлиши‎ учун‎ эса‎ етарли‎
бўлмайди. 
Далилларнинг етарлилиги тушунчаси иш бўйича тўпланган‎ далиллар 
мажмуини назарда тутади. Далиллар‎ мажмуи‎ деганда‎ ҳодисалар‎ ва‎
фактларнинг‎ ҳақиқий‎ боғлиқлигини‎ тўғри‎ акс‎ эттирадиган,‎ ўзаро‎ келишган‎
ва‎ички‎боғланган‎далиллар‎тизими‎тушунилади.‎Исботланиши керак‎бўлган‎
барча‎ ва‎ ҳар‎ бир‎ ҳолатнинг‎ ҳақиқийлигини‎ сўзсиз тасдиқловчи ишга оид 
барча ишончли далиллар‎ тўпланган‎ бўлса,‎ уларнинг жами ишни ҳал қилиш 
учун етарли деб‎ҳисобланади. 
Фикримизча, исботлаш жараѐни далилларни тўплаш, текшириш‎ ва‎
баҳолаш‎ билан‎ тугамайди.‎ Далиллар‎ билан‎ ишлашнинг‎ сўнгги‎ босқичи‎
бўлган далиллардан фойдаланишда исботлаш субъекти улар‎ воситасида‎
турли‎ операцияларни‎ амалга‎ оширади‎ ҳамда‎ ушбу‎ далиллар‎ кўмагида‎
исботлашнинг‎қайсидир‎масалаларини‎ҳал‎этади.‎Далиллардан‎фойдаланиш‎– 
уларни‎оралиқ‎ѐки‎якуний‎мақсадларга‎эришиш‎учун‎қўллашдир.‎ 
Бинобарин, исботлаш‎ жараѐнини‎ далилларни‎ тўплаш,‎ текшириш,‎
баҳолаш ва улардан фойдаланиш босқичларига‎ бўлиниши‎ фақат‎ методик, 
35
Батафсилроқ‎ далилларнинг‎ хусусиятлари‎ ҳақида‎ қаранг:‎ Азизходжаев‎ Б.А.‎ Оценка‎ доказательств‎ в‎
уголовном‎процессе.‎–Т.:‎Ўзбекистон,‎2005. –Б.‎21-32. 

---

38 
жараѐнни чуқур ўрганиш‎ мақсадларига‎ хизмат‎ қилади.‎ Амалиѐтда эса бу 
босқичлар бир-бири‎ билан‎ уйғунлашиб‎ кетади.‎ Моҳиятан, ҳар бир далил 
топилиб,‎қайд‎этилганидан,‎яъни ҳақиқий далилга айланганидан сўнг тадқиқ 
этилади,‎ баҳоланади‎ ва‎ маълум‎ субъект томонидан қайсидир мақсадларда 
фойдаланилади.‎ Бошқача‎ айтганда,‎ далиллардан‎ фойдаланиш,‎ уларни‎
қўллаш‎ – айнан‎ исботлаш‎ жараѐни ҳисобланади ѐки исботлашнинг 
қандайдир тезисини‎ тасдиқлаш‎ ѐхуд‎ инкор‎ этишда‎ фойдаланилмаган‎ далил‎
кераксиз‎далил‎сифатида‎бу‎жараѐн‎доираларидан‎ташқарида‎қолиб‎кетади.‎ 
Шу жиҳатдан ЖПКнинг 85-моддаси қуйидаги таҳрирда‎баѐн‎этилиши‎
мақсадга‎мувофиқдир:‎«Исбот‎қилиш‎ишни‎қонуний,‎асосланган‎ва‎адолатли‎
ҳал‎ қилиш‎ учун‎ аҳамиятга‎ эга‎ бўлган‎ ҳолатлар‎ тўғрисидаги‎ ҳақиқатни‎
аниқлаш‎ мақсадида‎ далилларни‎ тўплаш,‎ текшириш,‎ баҳолаш‎ ва‎ улардан‎
фойдаланишдан‎иборат.»‎ 
Бундан ташқари ЖПКга «Далиллардан‎ фойдаланиш» деб номланган 
янги 95
1
-моддасини киритиш ва уни қуйидаги тарзда‎ баѐн‎ этишни таклиф 
этамиз:‎ «Далиллардан‎ қуйидаги‎ мақсадларда‎ фойдаланилади: турли 
версиялар,‎ бошқа‎ далиллар,‎ йўналтирувчи‎ ва‎ қидирув маълумотларини 
баҳолаш предмети юзасидан текшириш;‎қабул қилинадиган қарорлар,‎айблов‎
хулосаларини‎ асослаш;‎ тергов‎ ҳолати,‎ жиноят‎ механизми,‎ жиноятчининг 
ташқи‎ қиѐфаси‎ ва‎ руҳиятини‎ лойиҳалаштириш;‎ янги‎ далиллар,‎ тезкор-
қидирув‎ маълумотларини‎ олиш;‎ далиллар комплексини шакллантириш; 
далиллар‎ ўртасидаги‎ зиддиятларни‎ бартараф‎ этиш,‎ ѐлғон‎ кўрсатув‎ бериш‎
ҳамда‎ янги‎далиллар‎ олинганини‎ фош‎ қилиш,‎ терговга‎ қаршилик‎ кўрсатиш‎
фойдасиз‎
эканлигига‎
ишонтириш‎
каби‎
мақсадларда‎
процесс‎
иштирокчиларига‎далилларни‎намойиш‎этиш».