“2-модда.
Жиноят-процессуал
қонун
ҳужжатларининг
вазифалари:
Жиноят-процессуал қонун ҳужжатларининг вазифалари жиноятларни
тез ва тўла очишдан, жабрланувчиларнинг жиноятдан чекланган ҳуқуқ ва
манфаатларини тўла тиклашдан, жиноят содир этган ҳар бир шахсга
адолатлижазоберилишиҳамдаайбибўлмаганҳечбиршахсжавобгарликка
тортилмаслигиваҳукмқилинмаслигиучунайбдорларнифошэтишданҳамда
қонуннингтўғритатбиқэтилишинитаъминлашданиборатдир.
Жиноят ишларини юритишнинг жиноят-процессуал қонунларда
белгиланган
тартиби
қонунийликни
мустаҳкамлашга,
жабрланган
шахсларнингҳуқуқвақонунийманфаатларинитикланишига,жиноятларнинг
олдиниолишга,шахс,давлатважамиятманфаатлариниҳимояэтишгаѐрдам
қилмоғилозим‖.
Ўйлаймизки, бундай ѐндошув жабрланувчиларга нисбатан бўлган
эътиборни кучайтириб, уларни процесс иштирокчилари ичида энг фаол ва
ҳуқуқнимуҳофазақилишорга
нларивасудларгаѐрдамкўрсатувчишахсларга
47
Иноғомжонова З.Ф., Тўлаганова Г.З. Жиноят процесси муаммолари. Ўқув қўлланма.-Тошкент: Тошкент
Давлатюридикинститути,2006й.- Б.11.
52
айлантиради. Ҳозирги даврда дунѐда жиноятлардан зарар кўрган
жабрланувчиларнингҳуқуқвақонунийманфаатларинитиклашмасаласиэнг
долзарб бўлиши, БМТ томонидан 29 ноябрь 1985 йили жабрланувчиларга
нисбатанмахсусхалқароДекларацияниқабулэтилишимуносабатибиланва
Европа Иттифоқида ҳар йилнинг 22 феврали ―Жабрланувчиларга ѐрдам
бериш халқаро куни‖ни нишонланиши муносабати билан Ўзбекистон
Республикасининг жиноят-процессуал қонунида ҳам унинг асосий
вазифалари ичида жабрланувчиларнинг ҳуқуқларини тиклаш вазифаси ўз
ифодасини топиши мақсадга мувофиқ бўлар эди. Бундай вазифа суд ва
ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларнинг асосий эътиборини авваламбор,
жабрланувчиларнинг ҳуқуқларини тиклаш масаласини хал этишга қаратади
важиноятпроцессидаижтимоийадолатниўрнатилишигасабаббўлади.
Далиллар
назариясига
бир
назар
ташласак,
бу
соҳада
З.Ф. ИноғомжоноваваГ.З. Тўлагановаларнингасосланганфикримавжуддир,
яъни:―далилларфақатқонундабелгиланганманбаларданолинишилозим.Бу
манбаларЖПКнинг81-моддасидабелгилангангувоҳнинг,жабрланувчининг,
гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг кўрсатувлари,
экспертнинг хулосаси, ашѐвий далиллар, овозли ѐзувлар, видеоѐзувлар,
кинотасвир ва фотосуратлардан иборат материаллар, тергов ва суд
ҳаракатларининг баѐнномалари ва бошқа ҳужжатлардир‖
48
, шунинг учун
айнаншужиҳатданЖПКнинг81-моддаси2-қисмидақайдэтилганманбалар
далил манбалари деб номланиши учун барча асослар мавжуддир. Аммо
ҳозирги пайтга келиб, улар бундай номланишга эга эмас. Бундай
камчиликликни бартараф этиш максадларида, биз ЖПКнинг 81-моддасини
қўйидагитаҳрирдабаѐнэтилишитарафдоримиз,яъни:
―81-модда.Далилларнингтурлари
Ижтимоий хавфли қилмишнинг юз берган-бермаганлигини, шу
қилмишни содир этган шахснинг айбли-айбсизлигини ва ишни тўғри ҳал
қилиш учун аҳамиятга молик бошқа ҳолатларни суриштирувчининг,
48
Қаранг:Ўшаманба.- Б.56.
53
терговчининг ва суднинг қонунда белгиланган тартибда аниқлашига асос
бўладиган ҳар қандай ҳақиқий маълумотлар жиноят иши бўйича далил
ҳисобланади.
Бу маълумотлар қўйидаги далил манбалари, яъни: гувоҳнинг,
жабрланувчининг, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг
кўрсатувлари, экспертнинг хулосаси, ашѐвий далиллар, овозли ѐзувлар,
видеоѐзувлар, кинотасвир ва фотосуратлардан иборат материаллар, ВЭБ-
камера ва рақамли фотовоситалар орқали олинган видеотасвирлар,
мультимедиа воситаларида, компьютер тизимида сақланаѐтган ахборотлар,
электрон имзолар, флэш-карта, диск, дискета, пластик карточка, уяли
телефонларда сақланаѐтган ахборотлар, тергов ва суд ҳаракатларининг
баѐнномаларивабошқаҳужжатларбилан аниқланади‖.
Кўриниб турибдики, бундай таърифдаги норма дастлабки тергов ва
суд муҳокамасида далил ва далил манбалари билан ишлашда ижобий
таъсирини кўрсатиб, кўпгина муаммоли ҳолатларни ҳал этишга ѐрдам
беради,чункимамлакатимизнингривожланишиахборот технологияларининг
тобора қулоч ѐйиб боришидан иборатдир ва уларни ўз вақтида жиноят-
процессуал қонунида қайд этилиши ҳам амалиѐт ҳам назария учун катта
фойдакелтирадидебўйлаймиз.
Бундан ташқари, фикримизча, жиноят ишини қўзғатишдан аввал бир
қатортерговҳаракатлариниўтказишгарухсатберишпайтиетибкелди,чунки
бундайѐндошувжиноятларнитезвақтдаочилишигаѐрдамкўрсатади.Айнан
шуасосгаѐндошиб,бизЖПКнинг329-моддасидабўлгантаҳрирниқўйидаги
таҳрирга ўзгартирилиши тарафдоримиз, яъни: ―329-модда. Жиноятга оид
аризалар,хабарларвабошқамаълумотларникўрибчиқиштартиби
Жиноятга оид аризалар, хабарлар ва бошқа маълумотлар, шунингдек
электрон почта орқали келган маълумотларни рўйхатга олиниши ва дарҳол
жиноят ишини қўзғатиш учун сабаб қонунийлиги ва асослар етарли
эканлигини бевосита ѐки суриштирув органлари ѐрдамида текшириш
заруратибўлгантақдирда,ўнсуткаданкечиктирмасданҳалқилинишилозим.
54
Ушбу муддат жиноятга оид хабарлар олинган пайтдан бошлаб, то ишни
қўзғатиш ѐки қўзғатишни рад қилиш тўғрисида қарор чиқарилгунига қадар
ѐҳудтерговгақадартекширувматериаллариушбуКодекснинг587-моддасига
мувофиқ прокурорга юборилгунига қадар бўлган вақтни ўз ичига олади.
Кўрсатилган муддат ичида терговга қадар текширув ўтказилиб, унинг
давомида қўшимча ҳужжатлар, тушунтиришлар талаб қилиб олиш, ВЭБ-
камера ва рақамли фотовоситалар орқали олинган видеотасвирлар,
мультимедиа воситаларида, компьютер тизимида сақланаѐтган ахборотлар,
электрон имзолар, флэш-карта, диск, дискета, пластик карточка, уяли
телефонларда сақланаѐтган ахборотларни олиб қўйиш, шунингдек шахсни
ушлабтуриш,унишахсийтинтувқилиш,гувоҳлантириш,телефонвабошқа
сўзлашув қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб
туриш, ҳодиса содир бўлган жойни қўздан кечириш, экспертиза текшируви
учун намуналар олиш ва экспертиза ўтказиш мумкин. Терговга қадар
текширув вақтида бошқа тергов ҳаракатларини ўтказиш ман қилинади.
Алоҳидаҳолларда,терговга қадар текширув муддати қуйидагиҳолатлардан
бири мавжуд бўлган тақдирда, суриштирувчи ѐки терговчининг
асослантирилган қарорига кўра суд томонидан бир ойга узайтирилиши
мумкин:
1) ўтказиш учун кўп вақт талаб қиладиган экспертиза, хизмат
текшируви,ҳужжатлитафтишѐкибошқатекширувтайинланганбўлса;
2)олисжойлардабўлганѐкичақирувгабиноанҳозирбўлишиданбош
тортаѐтганшахслардантушунтиришларолишзарурбўлса;
3) янги ҳолатлар аниқланиб, уларни қўшимча текширмасдан туриб
қонунийқарорқабулқилишнингимконибўлмаса‖.
Кўриниб турибдики,бундай таклиф терговолди текширувининг янада
самарали ва унумли қилиш имкониятига эга бўлади ва энг асосий фикр
шундай иборат бўладики, ҳар қандай жиноятни очишда терговчи ва
суриштирувчиихтиѐридакўпҳажмлипроцессуалватерговвоситаларигаэга
бўлиш вазияти юзага келиб, улардан фойдаланиш албатта ўзининг ижобий
55
натижалариниамалиѐтданамоѐнқилади.
Маълумки, жиноят процессининг асосини тўпланган далилларнинг
объективлиги ва ишончлиги ташкил қилади. Акс ҳолда далилларни
сохталаштириш,яшириш,нотўғрииниъкосбўлишинафақатсудчиқарадиган
ҳукм(қарор)ниқонунийдаражасигатаъсирқилишмумкин,балкитикланиши
мумкин бўлган салбий оқибатларга ҳам олиб келади. Шу боис ―жиноий-
ҳуқуқий соҳадаги сиѐсатни такомиллаштиришда жиноят ва жиноят-
процессуал қонунчилигини янада либераллаштириш ва инсонпарварлик
тамойилларига мувофиқлаштириш энг муҳим йўналишга‖
49
айланиши
лозимлигига Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримов томонидан
эътиборқаратилишибежизэмас.
Аниқ социологик тадқиқотни ўтқазиш чоғида эксперт сифатида жалб
этилгантерговчивасуриштирувчиларамалиѐтидаишнисудгақадарюритиш
босқичида
объектив
ва
субъектив
сабабларга
кўра
далилларни
сохталаштириш билан боғлиқ нохуш ҳолатлар юзасидан фикрларни
билдиришда, жумладан воқеа жойидан олинган предметларни кўздан
кечириш, гувоҳларни сўроқ қилиш баѐнномаларини сохталаштириш йўли
билан жиноят процессуал қонунларни қўпол тарзда бузиш орқали
материалларни судга оширилгандан сўнг, суд муҳокамасида дастлабки
тергов вақтида сўроқ қилинган гувоҳларни қайтадан бевосита сўроқ қилган
пайтдажиноятиши бўйичакўпинчадалилларолдинсохталаштирилганлиги
маълумбўлди.
Сўровномада иштирок этган экспертларнинг берган жавобининг
натижасишундандалолатбермоқдаки,айниқсаохиргийиллардадалилларни
тўплаш шакллантириш ва тўплаш процессуал тартибига амал қилмаслик
ҳолатлариниамалдагижиноятқонуннуқтаиназаридантурличабаҳоланади.
Чунончи,мансабдоршахслар(терговчиѐкисуруштирувчи)томонидан
гувоҳларниқайтасўроққилиштерговҳаракатиўтказилмасдануларнисўроқ
49
Do'stlaringiz bilan baham: |