Biologiya 17 14-04-2022. indd

Tahlil. 
Nima uchun lipid qavatlari hujayra membranasi uchun zarur?
Sintez. 
Fagositoz va pinositozning qanday farqli tomoni mavjud?.Nima uchun fagos-
itoz o‘simlik,bakteriya hujayralarida amalga oshmaydi?
Baholash. 
Hujayra tirik organizmlar uchun qanday ahamiyatga egaligi,aktiv va pas-
siv transportlar haqidagi bilimlaringizni sinfdoshlaringizga yoki ota – onangizga so‘zlab 
bering. 

---

41
Biologiya 10
2.2 SITOPLAZMA
. 
HUJAYRANING MEMBRANASIZ ORGANOIDLARI
Tayanch bilimlarni sinang. 
Membranasiz organoidlar tuzilishi haqida nimalarni 
bilasiz?
Sitoplazma
tashqi muhitdan plazmatik membrana bilan ichkaridan esa yadro qo-
big’i bilan ajralib turadi. Sitoplazmaning suyuq qismi gialoplazma hisoblanadi. Sito-
plazma hujayralarning yarim suyuq holdagi ichki muhitidir. Sitoplazmada organoidlar, 
kiritmalar, shuningdek, hujayra skeletini hosil qiladigan naychalar va iplar joylashgan 
bo’ladi. Sitoplazma asosiy moddasining tarkibida oqsillar ko’p bo’ladi. Asosiy modda-
lar almashinuvi jarayonlari sitoplazmada boradi. Gialoplazma oynasimon tiniq suyuq-
lik bo‘lib — u hujayraning ichki muhitini hosil eqiladi, unda hujayraning barcha ichki 
tuzilmalari joylashadi va moddalar almashinuv jarayonlari amalga oshadi. Gialoplazma 
rangsiz yarim suyuq modda bo‘lib, tarkibining 70-90% ini suv tashkil etadi. Gialopla-
zmada juda ko‘p miqdorda oqsil, uglevodlar, lipidlar va xilma-xil anorganik birikmalar 
bo‘ladi. Gialoplazmada erigan holatda aminokislotalar, nukleotidlar va boshqa biopoli-
merlar, shuningdek, moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan oraliq mahsulotlar 
bo‘ladi. Gialoplazma hujayrada boradigan kimyoviy jarayonlarni amalga oshirib ichki 
tuzilmalarni o‘zaro bog‘lab turadi. Sitoplazma barcha organoidlarni bir butun qilib bir-
lashtiradi va hujayra faoliyatini ta’minlab boradi.Sitoplazma organoidlarini umumiy va 
xususiy, membranali va membranasiz organoidlarga ajratish mumkin. Umumiy organ-
oidlar organizm tarkibidagi barcha hujayralarda uchraydi. Ularga mitoxondriyahujayra 
markazi, Golji majmuasi, ribosoma, endoplazmatik to’r, lizosoma, plastidalar misol bo’la-
di.
Xususiy organoidlar ayrim hujayralardagina uchraydi. Ularga misol qilib infuzori-
yalardagi kiprikchalar, evglena va spermatozoiddagi xivchinlar, epiteliy hujayralaridagi 
tono�ibrillalar, nerv hujayralaridagi neyro�ibrillalar va 
muskul hujayralaridagi mio�ibril-

---

42
Biologiya 10
lalarni
olish mumkin.
Membranali organoidlar bir va ikki qavat membranali organoidlarga ajratiladi. Bir 
qavat membranali organoidlarga endoplazmatik to’r, Golji majmuasi, lizosoma, vakuo-
la kabilar, ikki qavat membranali organoidlarga mitoxondriya, plastidalar misol bo’ladi. 
Membranasiz organoidlarga ribosoma, hujayra markazi (sentriola) misol bo’ladi.