Biologiya 17 14-04-2022. indd

C
n
( H
2
O)
m
bo‘ladi. Ayrim uglevodlarda qo’shimcha ravishda azot, fosfor 
yoki oltingugurt atomlari mavjud.
Uglevodlar barcha tirik organizm hujayralarida uchraydi. Hayvon hujayralarida 
uglevodlar miqdori quruq massaning 10% dan oshmaydi, o’simlik hujayralarida ular 
ancha yuqori - 90% gacha. 
Tarkibiga ko‘ra uglevodlar uchta guruhga bo‘linadi: 
monosaxaridlar, 
oligosaxaridlar va polisaxaridlar.
 Monosaxaridlar.
Monosaxaridlar (yunoncha monos - bitta) 
suvda yaxshi eriydigan va shirin ta’mga ega, rangsiz, kichik tarkibiy 
qismlarga gidrolizlanmaydigan biomolekulalardir. Tarkibidagi 
uglerod atomlari soniga ko’ra monosaxaridlar bir necha guruhlarga 
bo’linadi. Ularning nomi tarkibidagi uglerod atomi soniga bog‘liq. 
Triozalarda uglerod atomining soni 3 ta (C
3
), tetrozalarda 4 ta (C
4
), 
Glyukoza “uzum shikari” 
ham deb yuritiladi. 
Glyukoza va fruktoza kabi uglevodlar suvda yax-
shi eriydi va gul nektari, asalning asosiy qismini 
tashkil etadi.
pentozalarda 5 ta (C
5
), geksozalarda 6 ta (C
6
).
Eng ko’p tarqalgan monosaxaridlarga besh 
uglerod atomli pentozalar — riboza va dezok-
siriboza va olti uglerod atomli geksozalar — gly-
ukoza, fruktoza, misol bo‘ladi. Glyukoza C
6
H
12
O
6
nisbiy molekulyar massasi 180g/mol. Erkin hol-
da hujayralarda to’qima suyuqliklarida, plazma-
da bo’ladi. Qon tarkibida glyukoza doimo ma’lum 
konsentratsiyada mavjud bo’lib, to’qimalarning 
energiyaga bo’lgan ehtiyojini ta’minlaydi. Odam-
lar qonida glyukoza miqdori 4,5 — 5,5 millimol 

---

16
Biologiya 10
(80—120 mg%) ga teng. U 
qon qandi 
deb yuritiladi. Qonda glyukoza miqdori ortib keti-
shi yoki kamayishi moddalar almashinishining buzilganligidan darak beradi. 
Geksozalar disaxarid va polisaxaridlar tarkibiga kiradi.
Monosaxarid
Formula
Misol
Funksiyasi
Triozalar
C
3
H
6
O
3
Sut kislota
Nafas olish jarayonida, fotosint-
ezning qorong’ilik reaksiyalarida
oraliq mahsulotlar rolini o’ynaydi.
C
3
H
4
O
3
Pirouzum 
kislota
Tetrozalar
C
4
H
8
O
4
Eritroza
O’simlik, bakteriya, zamburug’larda 
B
6
vitamini sintezi uchun zarur.
Pentozalar
C
5
H
10
O
5
Riboza
RNK va ATF tarkibiga kiradi
C
5
H
10
O
4
Dezoksiriboza
DNK tarkibiga kiradi
Geksozalar
C
6
H
12
O
6
Glyukoza Hujayraning asosiy energiya manbayi. 
C
6
H
12
O
6
Fruktoza
Erkin holda o’simlik hujayralarining 
vakuolalarida uchraydi. 
C
6
H
12
O
6
Galaktoza
Laktoza tarkibida bo‘ladi. 
Oligosaxaridlar kovalent bogʻlar orqali ketma-ket bogʻlangan 2-10 ta monosaxarid 
qoldiqlaridan tashkil topgan birikmalardir. Ikkita monosaxarid qoldig’ini o’z ichiga olgan 
oligosaxaridlar disaxaridlar deyiladi. 
Disaxaridlar ikkita monosaxaridning birikishidan hosil bo‘ladi (- rasm). Ikkita 
monosaxarid bir-biri bilan