Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

4. Spetsifik (oʻziga xos) risklar. 
Maxalanobis tafovuti. 
1927 yilda hind statistigi Chandra Maxalanobis 
tomonidan bosh chanogʻining oʻxshashligini tekshirish tekshirish uchun ishlab 

---

137 
chiqilgan modeldan Kritsman va Li moliya bozoridagi nobarqarorlikni aniqlash 
uchun foydalanilgan. Ushbu 
𝑑
𝑡
– “nobarqarorlik indeksi” quyidagicha aniqlanadi: 
𝑑
𝑡
= (𝑦
𝑡
− 𝜇) ∑ (𝑦
𝑡
− 𝜇)
𝑇
−1
Bu yerda: 
𝑦
𝑡
– tdavr uchun aktivlar daromadliligining vektori; 
𝜇
– oldingi davrlarning oʻrtacha daromadlilik vektori; 
∑ −
oldingi davrlar daromadliliklarining kovariatsion matritsasi. 
Ushbu indeks aktivlar daromadliligining tarixiy oʻrtacha daromadlilikdan 
chetlanishga moyilligini oʻzida aks ettiradi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida 
𝑑
𝑡
oʻzgarishi moliya bozorining muvozanatsizligiga olib keladigan hodisalar bilan 
mos kelishi aniqlandi. 
Qoplash koeffitsiyenti. 
2010 yilda Kritsman va Li tomonidan tizimli riskni 
oʻlchash boʻyicha yana bir statistik instrument taqdim (taklif) qilindi. Ushbu 
yondashuv asosida asosiy komponentlar usuli (Principal ComponentsAnalysis, 
PSA) yotadi. Bunda maksimal maʼlumot sonini saqlagan holda maʼlumotlar 
hajmini qisqartirish qoʻllaniladi. RSA dastlabki koʻrsatkichlar (asosiy 
komponentlar)ning kovariatsion matritsasini umumiy variatsiyaning ulushi boʻlgan 
oʻz qiymatlari boʻyicha yoyishga asoslanadi.
Mualliflar qoplash koeffitsiyentini vaqt oraliqlarining oʻzaro bogʻliqligi 
koʻrsatadigan oʻlchov birligi sifatida ishlatishni taklif qilishadi. koeffitsiyent 
quyidagi koʻrinishga ega: 
𝐴𝑅 =
∑
𝜎
𝑖
2
𝑁
5
𝑖=1
∑
𝜎
𝑗
2
𝑁
𝑗=1
 
Bu yerda: 
𝐴𝑅
– oʻz vektorlari guruhi bilan ifodalanadigan (qoplanadigan) umumiy 
variatsiya ulushi; 
𝜎
1
2
, 𝜎
2
2
, 𝜎
3
2
… 𝜎
𝑁
2
– kamayib borish tartibi boʻyicha kovariatsion matritsaning 
oʻz vektorlari; 
𝑁
– matritsa rangi. 
AR qiymatining ortishi koʻchmas mulk bozorida pufak hosil boʻlayotgani va 
xavf yaqinlashayotgani haqida ogohlantiradi. Keyingi qadamda koeffitsiyentning 
standart oʻzgarishini hisoblash koʻriladi: 
∆𝐴𝑅 =
𝐴𝑅
15𝑑𝑎𝑦𝑠
− 𝐴𝑅
1𝑦𝑒𝑎𝑟
𝜎
 
Bu yerda: 
AR(15days) va AR(1year)– mos ravishda ARning 15 kunlik va 1 yillik 
oʻrtacha qiymatlari; 

– ARning olding hisobot davridagi standart chetlanishi. 
AQSH fond bozorining qulashini bir oy oldin bashorati doim AR 
koʻrsatkichini bir birlik sigma ogʻishiga olib kelgan.