O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

2.6. «Katta o„yin» kontseptsiyasi va uning geosiyosiy mohiyati (1-
bosqich) “Katta o„yin” tushunchasi va kelib chiqish tarixi.
Qadim zamonlardan beri harbiy mojarolar odamlarni ikkiga bo‗lib yubordi. 
Ammo qonli to‗qnashuvlardan tashqari sivilizatsiya tarixi davlatlar, ijtimoiy 
jamoalar va shaxslar o‗rtasidagi hamkorlikning ko‗plab misollarini biladi. 
 
Bunday kombinatsiya ko‗pincha o‗yin shaklida bo‘lib, o‘zga davlat 
tuzilmalari hududlarida, tabiiy boyliklari va aholisi ustidan hukmronlik qilishni 
rejalashtirgan xalqaro munosabatlar sub'ektlarining ikki, uch yoki undan ko‗proq 
tomonlar o‗rtasida raqobatlashishidi. Markaziy va Sharqiy Osiyodagi katta o‗yin 
fenomeni murakkab dixotomiyaning o‗ziga xos namunasi bo‗lib, uning asosiy 
ishtirokchilari XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida ikki imperiya – 
Britaniya va Rossiya edi.
Katta o‗yin - XIX-asrning sovuq urushining nomidir. Buyuk Britaniyaning 
Hindiston ustidan olib borgan siyosatining tarixiy ildizidir. Angliya shunchaki 
Rossiyaning unchalik katta kuchga ega emasligini bilgan holda unga Hindistonga 
da‘vo qilishidan xavfsirar edi. Qadimgi katta o‗yin xuddi sovuq urush kabi, qariyib 
bir asr davomida misli ko‗rilmagan tashvish olib keldi. Mana shu katta o‗yin 
oqibatida Afg‗oniston atrofida geopolitik o‗q paydo bo‗ldi. Bu joy hozirgi kunda 
baxtsiz, xudo unutgan joy, zamonaviy dunyo geosiyosatining harakatlantiruvchi 
mexaniziga aylangan
1
.
«Katta o‗yin» («Great game») konsepsiyasi xalqaro munosabatlar tarixida 
ikki bosqich yoki ikki to‗lqindan iborat. Konsepsiya ob‗yekti Markaziy Osiyo 
mintaqasi, predmeti esa mazkur mintaqadagi siyosiy jarayonlar. Konsepsiya 
sub‗yektlari yetakchi xorijiy davlatlar hisoblanadi. Odatda ―Katta o‗yin‖ atamasi 
qayd etib o‗tilganidek Markaziy va Janubiy Osiyoda o‗z hukmronligini o‗rnatish 
uchun Buyuk Britaniya va Rossiya o‗rtasida olib borilgan qarama - qarshilikni 
tavsiflash uchun ishlatilgan.
1
Леонтьев. М. Большая игра. – М.: АСТ 2008. – С.9-10 

---

96 
«Buyuk o‗yin» konsepsiyasi XIX asr II - yarmi va XX asr boshlarida Buyuk 
Britaniyaning Janubiy Osiyo orqali (janubdan shimol tomon) va Rossiyaning 
shimoldan Markaziy Osiyo mintaqasini bosib olish uchun intilishlari, olib borgan 
harbiy - diplomatik munosabatlari asnosida shakllangan. Xalqaro munosabatlar 
tarixida bu «Buyuk o‗yin» konsepsiyasining birinchi to‗lqini nomini olgan. Katta 
o‗yin sabab bo‗lgan hodisalar va jarayonlarni har tomonlama o‗rganish zarurati, 
bizning fikrimizcha, bir necha holatlar bilan belgilanadi. Avvalo, sovuq urushning 
tugashi rus tarix fanining uzoq vaqtdan beri eskirgan tashviqot targ‗iboti va "oq-
qora" stereotiplarining tor doirasidan chiqib ketishini ramziy ma'noda 
ko‗rsatishidir. Bundan tashqari, XX asrning oxiri – XXI asrning boshlarida aniq 
bo‗lgan aralash etno-konfessional tarkibga ega sivilizatsiyalarning aloqa zonalari 
deb ataladigan geopolitik ta'sir vakuumi shartlarga yangicha nazar bilan qarash 
zarurligini yuzaga keltirdi.
Yevropa va Osiyoning aksariyat davlatlari arxivlariga mutaxassislarning 
kirishini osonlashtirish ularga qiyosiy va fanlararo yondashuvlar yordamida o‗zaro 
tekshiruvdan o‗tkazib, ilgari noma'lum manbalar korpusini ilmiy muomalaga 
kiritishga imkon berdi. Ma'lumki, nasroniy va musulmonlar o‗rtasidagi 
ziddiyatning boshlanishi arablarning Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika va Pireney 
yarim orolini bosib olgan davrlariga to‗g‗ri keladi. Ularning qurolli qarama-
qarshiligi salibchilarning Muqaddas yer - Falastinga qilgan yurishlari paytida, 
shuningdek Rekonkistagacha davom etdi. Biroq, xristianlarning Sharqqa yurishi 
to‗xtatildi va hatto Usmonli imperiyasining qarshi hujumi orqaga tashlandi. 1453 
yilda Konstantinopolning qo‗lga kiritilishi va 1529 yilda Venaning qamal qilinishi 
bu jarayonning ikkita eng yuqori nuqtasini bildiradi. Shunday qilib, nasroniy 
Yevropadasida jamiyatning barcha qatlamlari - dvoryanlar, ruhoniylar, shaharliklar 
va dehqonlar uchun - Islomni tan olgan xalqlarning bosqini xavfi ob'ektiv haqiqat 
sifatida qabul qilingan edi. 
Angliya va Rossiyaning Yevroosiyo qit'asi ichkarisiga kirib borishi sabablari 
haqidagi savol to‗g‗ridan-to‗g‗ri g‗arbning mustamlakachilik ekspansiyasining 
genezisi haqidagi munozaralarga bog‗liq. Faktlar shuni ko‗rsatadiki, bu jarayon 
XIX asrning ikki yirik davlatining tabiiy chegaralarga bo‗lgan geostrategik 
intilishlariga asoslangan edi. Ushbu intilishlar an'anaviy ravishda davlatning 
obro‗si bilan bog‗liq edi. Bu nafaqat davlatning ulug‗vorligiga yoki uning 
bo‗ysunuvchilari farovonligiga, balki monarxning nazorati ostidagi mulklarning 
kengligiga ham bog‗liq edi. Shu ma'noda Buyuk Britaniya va Rossiya imperiyalari 
ham bundan mustasno emas edi.
Buyuk Britaniyaning ketma-ket liberal va konservativ kabinetlari AQSh va 
Osiyo va Afrikada mulkka ega bo‗lish orqali yo‗qotishlarini qoplash uchun 
qo‗llaridan kelgan barcha ishni qildilar. XVIII asrning birinchi choragida Kaspiy 

---

97 
qirg‗og‗iga sayohat qilgan Pyotr I dan boshlab rus avtokratlar sharqiy va janubiy 
dengizlarga erishishni tashqi siyosatning ustuvor yo‗nalishlaridan biri deb e'lon 
qilishdi
1
.
Buyuk Britaniya nafaqat Rossiyaning Qora dengiz havzasidan Turkiya va 
O‗rta yer dengizi tomon ilgarilashini, balki Kaspiy dengizining sharqiy qirg‗og‗i 
bo‗ylab Turkistonning Buxorosigacha bo‗lgan sharqiy qirg‗oqlari bo‗ylab 
harakatini katta xavotir bilan kuzatgan. Ushbu mintaqalar uning hind 
imperiyasining shimoliy g‗arbiy chegaralariga yaqinlashishga tahdid nuqtai 
nazarida qabul qilingan.
Demak, inglizlar Hindiston yarim orolining shimoli-g‗arbiy qismida 
yashovchi jangovar qabilalarga qarshi olib borgan 1830 - 1840 yillardagi uzoq 
davom etgan mahalliy urushlarning sabablari aniq bo‗lib chiqadi. Katta o‗yinni 
boshlash uchun siyosiy va iqtisodiy zaruriyatlarni ko‗rib chiqib, ijtimoiy-madaniy 
va sivilizatsion motivlarni tahlil qilish kerak. 1850-yillarda Amerikaning yirik 
"Nyu-York Daily Tribune" gazetasining shtatdan tashqari muxbiri bo‗lgan 
K.Marks bu omillarga birinchilardan bo‗lib e'tibor qaratganligi qiziq. 
Hindistondagi inglizlar hukmronligining kelajakdagi natijalarini bashorat qilgan 
holda, u 1853 yil 8-avgustda ―Angliya Hindistonda ikki tomonlama vazifani 
bajarishi kerak: bir tomondan eski Osiyo jamiyatini yo‗q qilish, ikkinchidan, 
buzg‗unchi va konstruktiv g‗arb jamiyatining moddiy poydevorini Osiyoda 
o‗rnatish‖ degan fikrni keltirgan.
Sankt-Peterburg va London idoralarining ―o‗yinchilar‖ faoliyatini ma'muriy 
va moliyaviy usullardan foydalangan holda joylarda nazorat qilish bo‗yicha 
qadamlarini taqqoslaganda, turli manbalardan olingan ma'lumotlarni o‗zaro 
tekshirish tizimini unutmaslik kerak. XIX-asrning oxiriga kelib ikkala imperiya, 
yig‗ilish paytida Rossiyada Bosh shtabning Harbiy-ilmiy qo‗mitasi va Buyuk 
Britaniyadagi Imperial mudofaa qo‗mitasi so‗zga chiqdi. Shu bilan birga, 
qiziquvchan ko‗zlardan yashiringan maxfiy razvedka faoliyati Britaniya va 
Rossiya matbuotida kuch elitalari uchun kerakli bo‗lgan tashqi siyosatga nisbatan 
munosabatni shakllantirishga qaratilgan shov-shuvli tashviqot kampaniyalari ortida 
sodir bo‗ldi. 
Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, bir necha bor ta'kidlab o‗tilganidek, 
Osiyo xalqlari vakillari ham katta o‗yinda to‗g‗ridan-to‗g‗ri ishtirok etib, 
topograflar, va mustamlaka ma'muriyatlarining xabarchilari sifatida qatnashdilar. 
Ular Angliya va Rossiya hukumatlari tomonidan asosan ushbu hududda, ayniqsa, 
yevropaliklarning tashqi qiyofasi ularning mol-mulki va hayoti uchun xavfli 
1
Davis L, Huttenback R. Mammon and the Pursuit of Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 1986. P. 
71. 

---

98 
bo‗lgan, borish qiyin bo‗lgan tog‗li va cho‗l hududlarida dastlabki tadqiqotlarni 
o‗tkazish uchun yollangan. Mamlakat ichidagi vaziyat o‗zgarishi va tashqi 
kuchlarning fitnalari to‗g‗risida ma'lumot to‗plash ham ularning vazifalariga 
kirgan.
Eron (forslar), Afg‗oniston va Markaziy Osiyo xonliklarida inglizlar va 
ruslar tomonidan olib borilgan bir qator tayyorgarlik diplomatik va siyosiy 
qadamlarni katta o‗yinning debochasi sifatida qaralishi mumkin. Boshqa 
tomondan, London va Sankt-Peterburg yana bir maqsadni ko‗zladilar. XIX asr 
o‗rtalarida chuqur ijtimoiy va siyosiy inqiroz boshdan kechirayotgan Sin 
imperiyasining 
―merosi‖ni 
bo‗linishga 
tayyorlash 
edi. 
Yevropalik 
kuzatuvchilarning aksariyati Sin davlatidagi London va Sankt-Peterburg 
o‗rtasidagi potentsial raqobatlashadigan ikkita mintaqani eslatib o‗tadilar: Sharqiy 
Turkiston va Manchuriya. Ulardan birinchisiga nisbatan boshqa nomlar ham 
ishlatilgan - Sharqiy Turkiston, Xitoyning Tartari, Ichki Tartari va hatto Ichki 
Osiyo. Keyinchalik Xitoy hokimiyati bu hududni Shinjon yoki ―Yangi chegara‖ 
deb atadilar
1
.
1850-yillarning boshlariga kelib, Yaqin Sharqdagi Rossiya va Angliya 
chegara postlari orasidagi masofa 1000 km ga qisqardi. Bu XVIII asrning 
boshlaridagi ko‗rsatkichdan besh baravar kam edi. Ikkala tomonning katta o‗yinga 
tayyorgarligi yakunlanmoqda edi. Yaqinda Rossiya imperiyasi va Buyuk Britaniya 
o‗rtasida sodir bo‗lgan qonli harbiy mojaro yangi kuchga kirgan davrni anglatadi, 
chunki ikki kuchning hukmron elitalari Yevroosiyoda mustamlaka mulklarini 
kengaytirish istagiga sho‗ng‗ib, sharqiy hukmdorlarni siyosiy, iqtisodiy va 
ijtimoiy-madaniy aloqalarning global tizimiga majburan jalb qila boshladilar.
XIX asrning birinchi yarmida Buyuk Britaniya va Rossiya davlatlari 
o‗rtasida Buxoro, Xiva, Qo‗qon xonliklari hududlari uchun raqobatchilik kuchayib, 
keskinlashib ketdi. Bu paytda jahonning yetakchi mustamlakachi davlatlari o‗z 
taraqqiyotining yuksak darajasiga erishdilar. Ularda sanoat to‗natarishi amalga 
oshirildi. Sanoat zamonaviy fan - texnika yutuqlari asosida qayta jihozlandi. Tovar 
ishlab chiqarish keskin o‗sib bordi. Kuchli dengiz flotlari tashkil etildi. Shunga 
mos ravishda armiya ham zamonaviy qurol-yarog‗ bilan ta‗minlandi. Ma‗lumki rus 
imperatorlari Rossiyani ayni damda janubdagi iliq dengiz sohillariga olib chiqishga 
harakat qilishar edi. Bu esa ingliz manfaatlariga zid edi. Buyuk Britaniya nafaqat 
Markaziy Osiyoni qo‗ldan ketishidan havfsirar edi. Ayni damda ingliz Hindistoni 
ham havf ostida qolishi hech gap emas edi. Raqobatchilikning kuchayishiga 
quyidagilar sabab bo‗ldi:
1
Сергеев Е.Ю. Большая игра, 1856-1907: мифы и реалии российско-британских отношений в Центральной и 
Восточной Азии. 
— М.: Товарищество научных изданий КМК, 2012. –С.27-28

---

99 
1) Buyuk Britaniya va Rossiyaning O‗rta Osiyo hisobiga yangi 
mustamlakalarga ega bo‗lish yo‗lidagi urinishlari;
2) o‗z mollarini sotish va undan mo‗may daromad olish uchun Markaziy 
Osiyo bozorlarini egallash istagi;
3) Markaziy Osiyoning boy xomashyo manbalariga ega bo‗lishga 
intilishlari. 
Bu omillar dunyodagi ikki yirik mustamlakachi davlatlar manfaatlarining 
to‗qnashuviga olib keldi. Yuqorida qayd etilgan ushbu Katta o‗yinda dunyoning 
qolgan yetakchi davlatlari nega faol ishtirok etishmadi yoki bo‗lmasa ular nega jim 
turishdi degan savol paydo bo‗lishi mumkin. Gap shundaki bu paytda xonliklar 
faqatgina ingliz mustamlakalari va rus yerlariga tutash bo‗lishgani uchun uchinchi 
ishtirokchining (Fransiya bo‗ladimi, Germaniya bo‗ladimi) kirib kelishining 
imkoni yo‗q edi. 
Hindistonda mustahkam o‗rnashib olgan ingliz mustamlakachilari o‗zlari 
tuzgan Ost - Indiya (Sharqiy Hindiston) kompaniyasi vositachiligida Markaziy 
Osiyo tomon siljishga urindilar. Ularning maqsadi Rossiyaning O‗zbek 
xonliklaridagi ta‗sirini yo‗qqa chiqarish hamda xonliklarni o‗z ta‗sir doirasiga 
olishdan iborat edi. Buyuk Britaniya hukmron doiralari xonliklarning ichki va 
tashqi ahvolini, ularni bog‗lab turgan yo‗llarni aniqlash, xonlar bilan aloqa 
o‗rnatish maqsadida maxsus ekspeditsiyalar yubora boshladi.
Ekspeditsiyalar zimmasiga, ayni paytda, mahalliy nufuzli kuchlar bilan aloqa 
o‗rnatish vazifasi ham yuklatilar edi. Ingliz ekspeditsiyalaridan biri U.Murkford 
boshchiligida uyushtirildi. Murkford ekspeditsiyasi 1825 - yil fevral oyida 
Buxoroga yetib keldi. Manbalarda qayd etilishicha, ekspeditsiya tarkibida 70 ta 
kishi bo‗lib, ular olib kelgan 80 sandiq turli xil mollar Buxoro qushbegisiga 
ko‗rsatilgan. Inglizlar Buxoro xonligini har tomonlama o‗rganishga, mahalliy 
hukmdorlar orasida inglizlarga tarafdor guruhni shakllantirishga muvaffaq bo‗lgan 
edi. Murkford ekspeditsiyasidan xabar topgan Rossiya hukmron doiralari 
tashvishga tushdilar. Natijada Rossiya hukumati Buxoro amiri Haydarga 
inglizlarning Buxorodagi xatti-harakatidan noroziligini bildiradi. Rossiya hukmron 
doiralarida borgan sari Markaziy Osiyoni bosib olish kayfiyati kuchayib bordi. 
1826 - yilda Rossiya hukumati polkovnik F. Berg boshchiligida Ustyurtga 
ekspeditsiya yuborib, Markaziy Osiyoga boradigan yo‗llarni yanada aniqroq 
belgilab oldi. 1831-yilda inglizlar Markaziy Osiyoga ikkinchi marta elchi 
yubordilar. Elchilarga ingliz armiyasi leytenanti Aleksandr Byorns boshchilik 
qildi. Ingliz ekspeditsiyasi vakillari odatda savdogarlar sifatida kirib kelishadi. A. 
Byorns 1832 - yilda Buxoroga kirib keldi. U o‗zini arman savdogari deb tanitdi. 
Qo‗lida hind va afg‗on savdogarlarining tavsiyanomalari bo‗lgan bu «tadbirkor» 
Buxoro xonligi qushbegisi bilan aloqa bog‗lay oldi.

---

100