38
1943 yilda Makinder o‗z geosiyosiy mulohazalari va modeliga tuzatishlar kiritdi. U
yuzaga kelgan yangi voqelik – sobiq SSSR, Buyuk Britaniya va AQSh ittifoqini, bu
ittifoqning mushtarak geostrategik maqsadlarini va ularni amalga oshirish imkoniyatlarini
hisobga olishga majbur bo‗ldi. Uning yangi formulasida ―Hartland‖ga endi Shimoliy
Atlantika (Atlantika okeanining shimoliy qismi) ham kiritildi. Bu yerga G‗arbiy
Yevropa, Angliya va Karib havzasi mamlakatlari bilan birga Amerika ham kiritildi.
Makinder faqat qulay geografik makongina emas, balki geosiyosiy va geostrategik
nuqtai nazardan sayyorada eng oʼrta, markaziy mavqeda joylashuvi davlat uchun eng
foydali joylashishdir, deb hisoblagan. U oʼz davrining geosiyosiy bilimlariga asoslangan
holda, dunyoning geosiyosiy va harbiy-stretegik maʼnodagi markazi Yevroosiyo qitʼasi,
uning markazi esa ―jahonning yuragi‖ hisoblanishi mumkin boʼlgan ―Hartland‖
ekanligini daʼvo qilib, oʼzining mashhur ―Hartland‖ nazariyasini ilgari surdi. Makinder
―Hartland‖ – Yevroosiyoning quruqlikdagi qismi (hozirgi Sharqiy va Gʼarbiy Yevropa,
Osiyo va Аfrikaning qitʼa qismi, Rossiyaning Yevropa qismi va boshqa hududlar)
jahonni nazorat etish uchun eng qulay hudud ekani toʼgʼrisidagi
fikrni asoslashga
uringan
1
.
Makinderning ta'kidlashicha, davlat uchun eng foydali geografik joylashuv o‗rta,
markaziy joylashuv bo‗ladi. Markazlik nisbiy tushunchadir va har qanday geografik
sharoitda farq qilishi mumkin. Ammo sayyora nuqtai nazaridan dunyoning markazida
Yevroosiyo qit'asi joylashgan bo‗lib, uning markazida ―dunyo yuragi‖ yoki ―heartland‖
joylashgan. Heartland - bu Yevroosiyoning kontinental massalarining kontsentratsiyasi.
Bu butun dunyoni boshqarish uchun eng qulay geografik tayanchdir.
Yevroosiyo materigining qirg‗oq bo‗shliqlariga to‗g‗ri keladi. Makinderning
fikriga ko‗ra, ―ichki yarim oy‖ sivilizatsiyaning eng intensiv rivojlanish zonasi
hisoblanadi. Bu sivilizatsiya dastlab daryolar yoki dengizlar bo‗yida paydo bo‗lgan deb
nomlangan tarixiy gipotezaga mos keladi. Shuni ta'kidlash kerakki,
oxirgi nazariya
barcha geosiyosiylarning muhim nuqtasidir. Suv va quruqlikning kesishishi xalqlar va
davlatlar tarixining asosiy omilidir. Ushbu mavzu kelajakda Shmitt va Spikmen
tomonidan maxsus ishlab chiqiladi, ammo u birinchi bo‗lib ushbu geosiyosiy formulani
Makinder yaratdi. Keyinchalik tashqi aylana keladi: "tashqi yoki ichki yarim oy" (outer
or insular crescent). Bu Jahon oroli (World Island)ning materik massasidan butunlay
tashqi (geografik va madaniy) hudud.
Siyosiy darajada bu Rossiyaning strategik ma'noda yetakchi rolini tan olishni
anglatardi. Makinder yozgan: ―Rossiya butun dunyoda Germaniya singari
Yevropaga nisbatan bir xil strategik markaziy pozitsiyani egallaydi. U har
tomonga
hujumlarni amalga oshirishi va shimoldan tashqari har tomondan ularga
bo‗ysunishi mumkin. Uning temir yo‗l imkoniyatlarini har tomonlama
1
Halford Mackinder "Geographical Pivot of History" in "Geograghical Journal", 1904. Русский перевод в ж-ле
"Элементы. Евразийское обозрение", 1996, №7, стр. 26 –31.
39
rivojlantirish masalasi vaqtga bog‗liq (Tarixning geografik o‗qi). Bundan kelib
chiqib
aytish mumkinki, Makinder Angliya-Saksoniya geosiyosatining asosiy
vazifasi ―tarixning geografik o‗qi‖ (Rossiya) atrofida strategik kontinental ittifoq
shakllanishiga yo‗l qo‗ymaslik deb hisoblagan. Binobarin, ―tashqi yarim oy‖
kuchlarining strategiyasi yurak sohilidan maksimal darajada qirg‗oq bo‗shliqlarini
yulib olish va ularni ―orol sivilizatsiyasi‖ ta‘siriga o‗tkazishdir‖
1
.
X.Makkinder "Tarixning geografik o‗zagi" (1904) asarida A.Mexenning dengiz
kommunikatsiyasining ahamiyati borasidagi qarashlarini yanada g‗oyaviy jihatdan
to‗ldirdi.
Uningcha, tarixning har bir davri "dengiz" va "quruqlik"ni qo‗lga kiritgan
xalqlar o‗rtasidagi doimiy konfliktdan iborat. Konfliktlarning o‗chog‗i jahon tarixiy
voqealarining markazi bo‗lgan Yevrosiyodir. Xalqlarning tarixida, ularning iqtisodiy,
siyosiy, madaniy taraqqiyotida geografik makon, joylashgan o‗rin
muhim ahamiyat
kasb etadi.
X.Makkinder ―Demokratik ideallar va voqelik‖ asarida dunyo geosiyosati tarixini 3
bosqichga buladi:
Kolumbgacha bo‗lgan davr. Bu davrda Dunyo Oroli atrofida yashovchi barcha
xalqlar, masalan, rimliklar, hamisha ―Yer yuragi‖dagi kuchlar tomonidan bosib olish
xavf ostida yashagan. Rimliklarga qarshi bu tahdid germanlar, xunlar, alanlar va forslar
tomonidan bo‗lib turgan. O‗rta asrlarda esa tahdid Oltin O‗rda xoni va oykumenlar
tomonidan bo‗lgan.
Kolumb davri. Bu davrda ―ichki yarim oy‖ (qirg‗oq hududlari)
vakillari
sayyoraning nomaʼlum hududlarini bosib olishga otlanadi va hech qayerda jiddiy
qarshilikka uchramaydi.
Kolumbdan keyingi davr. Zabt etilmagan hududlar qolmaydi. Dinamik
harakatlanishda bo‗lgan tamaddunlar tuqnashuvga mahkum bo‗lib, Yer yuzidagi xalqlar
umumjaxon miqyosidagi fuqarolar urushiga jalb etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
