|
0 ‘qituvchining muomala madaniyatining tarkibiy qismi
nutq madaniyati bilan bog‘liq. (Biz o‘z ishimizning bir
mavzusini « 0 ‘qituvchi nutqi - pedagogik mahorat shartidir»
deb nomlaganmiz, u mavzuga o ‘qituvchi nutqi haqida to‘lik
tafsilot berilgan. X.B.).
131
Chunki nutq va unda ifodalangan so‘z kishiga ta’sir etuvchi
qudratli psihologik kuchga ega. Uni faqat o ‘zining mazmuni bilan,
balki so‘zlovchining aytilayotgan fikrini ifoda qilish uslubi bilan
ham ta’sir darajasi va qudrati yanada ortishi mumkin.
«Ingliz dramaturgi B.Shou aytganidek, «На» so‘zini aytishning
50 dan ortiq uslubi bor, «Yo‘q» so‘zini ham shuncha uslubi bor,
ammo bu so‘zni yozishni faqat bir uslubi bor». (Xalq ta’limi
jurnali, 2003-yil, 3 - son, 49-bet).
Bu fikming zamirida muloqot madaniyatiga doir juda nozik
ko‘chirim ma’no yashiringan. Zotan o‘qituvchi muloqotining
zamirida so‘z, fikr turar ekan, fikmi bayon etish ifodasi har bir
o‘qituvchining saviyasi, m a’naviy dunyosi, madaniyatiga bog‘liq.
Bundan kelib chikadiki, o‘qituvchi o‘z muomalasida me’yomi
bilishi lozim.
О‘qituvchining muloqot madaniyati nafaqat shaxslararo
munosabatlarda, balki shu bilan birga ishlab chiqarish, mehnat
jamoasi, ota-onalar bilan, jamiyat hayotiga ham kerakligini hisobga
oladigan bo‘lsak, bugungi kunda o ‘quvchi, talabalar fe’l- atvorini
o ‘rganish,
ulaming bir-birlariga mehr-muruvvatli bo‘lishga
o‘rgatish, diniy aqidaparastlik tomir otayotgan hozirgi davr uchun
jamiyatni insonparvarlashtirish eng muhim, dolzarb vazifa bo‘lib
kelmoqda.
Umuman olganda, muloqot madaniyatini takomillashtirish
umuminsoniy ehtiyoj sifatida o‘z ahamiyatini yuqotrnagan. Atoqli
adib B.Shou so‘zlari bilan aytgand: «Biz hozir havoda qush kabi
uchishni, suvda baliq kabi suzishni o‘rganib olgan bo‘lsakda, bizga
bir narsa - insonlardek yashashni o‘rganib olish yetishmaydi».
Mashhur izquvar Sherlok Holms ta’kidlaganidek : «Har bir inson
o‘z xususiyatiga ko‘ra hal etilmaydigan jumboq»dir. Kishilar xulqi,
fe’l-atvori bilan bir-birlaridan farq qiladilar, ammo ular orasidagi
o‘xshashlik miqdori minimum foiz doimiy holatda saqlanib qoladi.
Demak, odamzodning tashki turqi - tarovatigina emas, balki
ichki olami, masligi. Insoniy qiyofasi, hozirgi ko‘rinishi va
holatdagi yetib kelishi uzoq tarixiy kamolot natijasidir. Bu kamolot
natijasida esa kishilar o‘rtasidagi muloqot hamda muomala
madaniyati turganligi sir emas. Shu sababli о‘qituvchining muloqot
132
madaniyatida ham oqilola ehtiyojni anglab olish eng muhim
vazifadir.
Muloqot shu darajada muhim ekan, biroq shaxslataro
muloqotga hech kim, hech kayerda maxsus o‘rgatilmaydi.
0 ‘qituvchining ish faoliyati davomida o‘quvchilar bilan
muomala - munosabatlari katta o ‘rin egallaydi. Bu jarayonda bola
insoniyat to‘plagan bilimlami, muomala qilish tajribalarmi egallab
oladi. 0 ‘qituvchi esa pedagogik jarayonda asosiy shaxs bo‘lib
xizmat qiladi, unga yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash vazifasi
yuklatilgan.
Shuning
uchun
ham
o‘qituvchiga
bolaning
muomalasiga, ax'loqiga, xulqiga nisbatan alohida, katta talablar
quyilgan.
0 ‘qituvchi hayotga endigina qadam quyayotgan bolalar bilan
doimo muloqotda boiadi. Bolalar о ‘qitish va tarbiyalash
jarayonida
umuminsoniy
va
milliy
urf-odat
mezonlarini
0
‘zlashtiradilar. 0 ‘quvchi muomala odobini, muloqot olib borish
yo‘lini asosan o‘qituvchi timsolida anglab oladilar. Muallim bola
uchun bir umr ideal, ibrat, namuna bo‘lib qoladi.
Afsuski, hamma muallimlar ham bolalar nazarida shunday
bo‘lib qolmaydi. 0 ‘zining qo‘pol muomalasi bilan o ‘quvchini
o‘qishdan sovitib, dilini ranjitadigan o‘qituvchilar ham ahyon-
ahyorida uchrab turadi, albatta. Hayotda, amaliyotda bunga ko‘plab
misollar topiladi. Bunday o ‘qituvchilar bolalar orasida obro‘ orttira
olmaydilar.
0 ‘qituvchi bilan o ‘quvchi o‘rtasidagi muloqotni tartibga
soluvchi talablardan biri bolaning xulqini, muomalasini, bola
bajargan ishini odilona to‘g‘ri baholashdir. Xulqi, muomalasida esa
bolaning biror kishi yoki narsaga munosabati ham ifodalanadi.
Pedagogik faoliyatda sinfdan va maktabdan tashkari ishlar
o ‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi muloqotning muhim
sohalaridan biri hisoblanadi. Sinfdan va maktabdan tashkari
ishlaming turi nihoyatda ko‘p bolib, o ‘qituvchi tomonidan
muloqot jarayonida u ishlami xususiyati va bajarish jarayoni,
natijasi haqida tuliq tushuntirishiga bog‘liqdir.
Muloqotlar jarayonida o‘qituvchi ayrim talablarga rioya
qilishiga to‘g‘ri keladi:
133
0 ‘z ishi jarayonida o‘qituvchi har bir o ‘quvchining kadr -
kimmatini inson sifatida hurmat qilishi, o ‘quvchiga nisbatan
ishonch;
Bolaga
mehribon,
g ‘amxo‘r
bo‘I ishi,
shodligiga
ham,
tashvishlariga ham sherik bo‘lish;
Bolalar bilan har qanday muloqot jarayonida alohida
yondoshish, pedagogik taktni saklash.
0 ‘qituvchi faoliyatida sharqona urnuminsoniy qadriyatlardan
foydalanish. Muallimlik kasbi shunday sharafli, ishonchli va
olijanob kasblardan bo‘lganligi uchun ham Milliy dasturdan, ta ’lim
to‘g‘risidagi Qonundan kelib chiqadigan vazifalami maktab
o‘quvchilari, o ‘quv yurtlarining pedagog hodimlari, professor
o‘qituvchilari bajaradilar. Shuning uchun ham «Qonun»da pedagog
xodimlar o ‘zlarining kasb-kor sha’ni va qadr-qimmatlarini himoya
qilishlari: odob-axloq qoidalariga rioya etishlari, bola, o‘quvchi va
talaba,
o ‘qituvchi
-
o ‘quvchi
shaxsning
qadr-qimmatini
hurmatlashlari; ulami mehnatga, qonunlarga, ota-onalar va xotin-
qizlarga, ma’naviy-tarixiy, madaniy-milliy va urnuminsoniy
qadriyatlarga hurmat ruhida atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan
munosabatda bo‘lish ruhida tarbiyalashlari, o‘zlarining butun
faoliyatlari va shaxsiy namunalari bilan urnuminsoniy axloq
qoidalariga, xaqiqat, adolat, vatanparvarlik, yaxshilik va bashqa
xayrli xislatlarga nisbatan xurmatni qaror toptirishlari; o ‘sib -
ulg‘ayib kelayotgan avlodni bir - birini tushunish, xalqlar o ‘rtasida,
shuningdek barcha elatlar, millatlar va diniy guruhlar o ‘rtasida
tinchlik, axil - inoqlik ruhida tarbiyalashlari lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
