I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

37-rasm. Velosiped harakatining tezlik grafigi
10
50
55  t, s
(3)
Tekis o‘zgaruvchan harakatning o‘rtacha tezligi
Tekis o‘zgaruvchan harakat qilayotgan jism ning o‘rtacha tezligi quyidagicha 
ifo da lanadi:
            
υ
o‘rt
 = 
υ
0
 + υ
2
bunda  υ
0
 –  jismning  boshlang‘ich  tezligi,  υ  –  jismning  ixtiyoriy  t  vaqtdagi 
tezligi.  Masalan,  tezlik  grafigi  35-rasmda  tasvirlangan  jismning  6  s  vaqt 
o‘tgandagi  o‘rtacha  tezligini  quyidagicha  hisoblash  mumkin:
;

---

43
II bob. To‘g‘ri chiziqli harakat
(6)
(5)
(4)
4 + 13
2
υ
o‘rt 
=
= 8,5
m
m
s
s  
.
(3) formuladagi υ tezlik o‘rniga uning υ = υ
0
 + at ifodasi qo‘yilsa, o‘rtacha 
tezlikning quyidagi formulasi kelib chiqadi:
 
υ
o‘rt 
=
at
2
υ
0 
+
 
.
Masalan, 36-rasmdagi tezlik grafigida υ
0
 = 4 m/s, a = 1,5 m/s
2
 ekanligidan 
t = 6 s vaqt o‘tgandagi jismning o‘rtacha tezligini topish mumkin:
1,5 ∙ 6
2
υ
o‘rt 
= 4
= 8,5
+
m
m
m
s
s
s  
.
(3) va (4) formulalardan boshlang‘ich tezliksiz, ya’ni υ
0
 = 0 hol uchun tekis 
o‘zgaruvchan  harakatdagi  o‘rtacha  tezlikni  hisoblash  formulalari  quyidagi 
ko‘rinishga keladi:
    
υ
o‘rt 
= at
2
υ
o‘rt 
= υ2
Masala yechish namunasi
Boshlang‘ich tezligi 18 km/soat bo‘lgan «Matiz» avtomobili 1,0 m/s
2 
tezla-
nish  bilan  tekis  tezlanuvchan  harakat  qilib,  10  s  dan  keyin  qanday  tezlikka 
erishadi?  «Matiz»ning  o‘rtacha  tezligini  toping.
 Berilgan:                                Formula:                            Yechilishi:
υ
0
 = 18 km/soat = 5 m/s; 
 υ = υ
0
 + at             υ = (5 + 1·10) m/s = 
a = 1 m/s
2
;                             υ
o‘rt
 = υ
0
 + at 
2  
            = 15 m/s = 54 km/soat;
t = 10 s.                          
  Topish kerak:      
   υ = ?  υ
o‘rt
 = ?                                           Javob: υ = 54 km/soat; υ
o‘rt
 = 36 km/soat.