Tezlik xususiyati

---

2-mavzu. AVTOMOBILNING TORTISH 
-
TEZLIK XUSUSIYATI 
Reja: 
1. Avtomobilga ta`sir etuvchi kuchlar balansi va uning grafigi. 
2. Avtomobilga ta`sir etuvchi kuchlar quvvatining balansi va grafigi. 
3. Avtomobilning dinamik faktori. 
4. Avtomobilning dinamik pasporti 
5. Avtomobilning tezlana olishi. 
6. Avtomobilning shigov bilan balandlikka chiqishi. 
 
Avtomobilga ta`sir etuvchi kuchlar balansi 
va uning grafigi. 
Avtomobilning harakat tenglamasidagi yetakchi g‘ildirak urinma reaksiyasi X
2
ning o‘zgaruvchan harakat uchun qiymati: 
2
2
2
2
f
a
k
k
tr
tr
M
k
R
j
r
I
i
I
R
X
−
+
−
=

Oldingi g‘ildirak yetakchi bo‘maganda 
i
tr
=0
;
R
k
=0;
2
2
2
)
(
1
X
R
j
r
I
X
f
a
k
k
−
−
=
, 
X
1 
qiymatlar avtomobilning harakat tenglamasiga qo‘yilsa va 
R
f1
+R
f2
=R
f
ni xisobga olib, 
ba’zi bir o‘zgarishlar kiritilsa, kuchlar balansi tenglamasi quyidagicha yoziladi: 
R
k
- R
i
- R
f
-R
ja
-R
w
=0
yoki 
R
k
=R
i
+R
f
+R
ja
+R
w
. 
(32) 
Bu tenglama kuchlar (tortish) balansi tenglamasi deyilib, grafigi 12-rasmda 
ko‘rsatilganidek tasvirlanadi. Bu grafikda R
k
ning bir uzatma uchun o‘zgarish chizig‘i 
ko‘rsatilgan. ( 32 ) tenglamaning ung tomonidagi funktsiyalarning qiymatlari grafikda 
ko‘rsatiladi. 
12-rasm. Avtomobilning kuchlar balansi grafigi. 
Xosil bo‘lgan chiziqlar grafik usulda qo‘shilsa
R
ψ
+ R
w
chizig‘i xosil bo‘ladi. 
R
k
bilan kesilgan nuqtasi (A nuqta) avtomobilning maksimal tezlik qiymatini ko‘rsatadi. 
R
ja
ordinatasi tortish kuchining sarflanmagan qismi bo‘lib, avtomobilga tezlanish berish 
uchun zarur. 

---

Kuchlar balansi grafigi avtomobilning tekis harakatining dinamik ko‘rsatkichlarini 
aniqlash uchun kerak. Maksimal tezlik 
R
k
va 
R
ψ
 + R
w
chiziqlar kesishgan nuqtaning 
abstsissasi bilan aniqlanadi. Bu vaqtda zapas tortish kuchi bo‘lmaydi, tezlanish ham 
nulga teng. Agar 
R
k
umumiy qarshilik chizig‘idan pastda, yahni 
R
k
 < R
ψ
 + R
w
bo‘lsa 
(II-II kesim), avtomobil faqat sekinlanish bilan harakat qiladi. 
Avtomobil 
v
a1
tezlik bilan harakatlanayotganda 
R
i
ning qiymatini topish uchun 
uning ordinatasi masshtabga ko‘paytiriladi. Boshqa kuchlar qiymati ham shunday 
aniqlanadi. 
Kuchlar balansi grafit yordamida yetakchi g‘ildirakning shataksiramaslik 
xossasini tekshirish mumkin. Tishlashish koeffitsientining biror qiymati uchun 
R
φ
 = G
2
 
φ
topilib, 12-rasmda ko‘rsatilganidek gorizontal chiziq o‘tkaziladn. 
R
k
 < R
φ
sharti 
v
a2
tezligidan katta, lekin 
v
a3
tezligidan kichik qiymatlarda bajariladi va bunda g‘ildirak 
shataksiramasdai harakatlanadi. 
v
a3
 - v
a2
diapazonda 
R
k
 > R
φ
bo‘lgani uchun yetakchi 
g‘ildirak shataksirab harakatlanadi. Agar 
R
k
 = R
φ
bo‘lsa, yahni kontrol nuqtalar 
v
a2
va 
v
a3
tezliklarga to‘g‘ri kelsa, avtomobil noturgun harakatda bo‘ladi. Agar avtomobil 
R
φ 
tishlashish kuchiga ega bo‘lib, unga pastki uzatmalar qo‘shilsa, 
R
k
>> R
φ
bo‘lgani 
uchun avtomobil harakatlanish xususiyatini yo‘qotadi. 12-rasmda ko‘rsatilgan uzatma 
tezlikning hamma diapazonida harakat qilishi uchun drossel-zaslonkani bir oz yopib 
R
k
ning qiymatini kamaytirish kerak. 
Avtomobil harakati tenglamasi hamma kuchlar shartli ravishda musbat qiymat 
olingan. Aslida, harakatning harakteriga karab (tezlanish, sekinlanish, balandlikka yoki 
pastlikka harakatlanish) 
R
i
, R
ja
kuchlar avtomobil harakatiga yoki yordam berishi 
yoxud qarshilik qilishi mumkin. SHuning uchun avtomobil tezlanish bilan balandlikka 
harakatlansa +
R
i
, +R
ja
sekinlanish bilan pastlikka harakatlansa -
R
i
, -
R
ja
deb olinadi.