I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

2
 shunday 
birlikki, bunda jismning harakat tezligi har 1 s da 1 m/s ga o‘zgaradi.
(1)

---

39
II bob. To‘g‘ri chiziqli harakat
Tezlanish  birligi  sifatida  sm/s
2
  ham  ko‘p  qo‘llaniladi.  Bunda: 
1 m/s
2
 = 100 sm/s
2
.
Tezlanish formulasi sekinlanuvchan harakat uchun ham o‘rinlidir. Keyingi 
vaqt  oldingi  vaqtdan  har  doim  katta  bo‘lgani  uchun  (1)  formula  maxraji  har 
doim  musbat  bo‘ladi.  Kuzatilayotgan  vaqtdagi  tezlik  boshlang‘ich  tezlikdan 
kichik  bo‘lsa,  bu  formula  suratidagi  υ
 
–  υ
0 
ayirma  manfiy  bo‘ladi.  Masalan, 
jismning  boshlang‘ich  tezligi  υ
0
  =  20  m/s,  Δt  =  10  s  vaqt  o‘tgandagi  tezligi 
esa  υ  =  5  m/s  bo‘lsa,  tezlanish  quyidagicha  topiladi: 
= 
 –1,5
= 
5
 
– 20   m
m
 10       s
2
s
2
a = 
υ
 
– υ
0
Δt
 
.
Demak,  tekis  tezlanuvchan  harakatda  jismning  tezlanishi  musbat  (a  >  0), 
tekis  sekinlanuvchan  harakatda  esa  manfiy  (a  <  0)  bo‘ladi. Tezlanish  vektor 
kattalikdir.  Uning  vektor  ko‘rinishdagi  ifodasi  quyidagicha  bo‘ladi:
  
To‘g‘ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakatda tezlanish yo‘nalishi jismning 
harakat  yo‘nalishi  bo‘yicha,  tekis  sekinlanuvchan  harakatda  esa  hara-
kat  yo‘nalishiga  qarama-qarshi  bo‘ladi.  Tezlanish  tezlikning  vaqt  bir li  gida 
o‘zgarishi bo‘lgani uchun, tezlikning o‘zgarishi qachon kuzatiladi, degan savol 
tug‘iladi.  Turli  vaqtlardagi  tezlik  qiymatlarining  bir-biridan  farqli  bo‘lishi 
natijasida  tezlanish  hosil  bo‘ladi.  O‘zgarish  bo‘lishi  uchun  kattalikning  turli 
vaqtdagi  qiymatlarining  ayirmasi  noldan  farqli  bo‘lishi  kerak.  Tezlik  vektor 
kattalik  bo‘lgani  uchun  vaqt  o‘tishi  bilan  tezlikning  o‘zgarishi  ikki  holatda 
kuzatiladi:
1)  to‘g‘ri  chiziqli  harakatda  tezlikning  absolyut  qiymati,  ya’ni  moduli 
o‘zgarganida: | υ
   
2 
– υ
   
1 
| ≠ 0;
2) miqdor jihatdan bir xil bo‘lsa ham harakat yo‘nalishi o‘zgarganida: υ
→
2
 – υ
→
1
 ≠ 0. 
Demak,  tezlikning  moduligina  emas,  harakat  yo‘nalishi  o‘zgarganida  ham 
tezlanish kuzatilar ekan.
To‘g‘ri chiziqli harakatda tezlik va tezlanishning vektor qiymatlari o‘rniga 
skalyar  qiymatlarini  olish  mumkin.  Chunki  to‘g‘ri  chiziqli  harakatning  turli 
vaqtdagi  yo‘nalishlari  o‘zgarmaydi.  O‘zgaruvchan  harakat  haqida  ma’lumot 
beruvchi  asosiy  kattaliklardan  biri  tezlanish  ekanligi  ma’lum  bo‘ldi.  Keyingi 
boblarda uning paydo bo‘lish sabablariga to‘xtalamiz. 
(2)
a
→
 = 
υ
→
 
– υ
→
0
t
 
.

---

40
Kinematika asoslari
Masala yechish namunasi
Tekis  tezlanuvchan  harakat  qilayotgan  «Spark»  avtomobili  5  s  davomida 
tezligini 36 km/soat dan 90 km/soat ga oshirdi. Uning tezlanishini toping.
     Berilgan:                            Formula:                    Yechilishi:
Δt = 5 s; 
          
υ
0
 = 36 km/soat = 10 m/s;       a = 
υ
 
– υ
0
t
 
 .     
 3
= 
25
 
– 10 m
m
5      s
2
s
2
a = 
.
υ = 90 km/soat = 25 m/s.
Topish kerak:  
                                       
Javob: a = 3 m
 
s
2
 .       
      a = ?