Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

6.2.3. Киритиладиган ахборотни баён қилиш 
 
3-мажмуа. «Кирувчи ахборотт баён қилиш» 
чиқувчи ахборот қайси 
ахборотлар асосида олиниши мумкинлиги ҳақидаги саволга жавоб беради. 
Кирувчи ахборот деганца вазифани ҳал қилиш учун зарур бўлган ва турли 
хилдаги манбаларда: бирламчи ҳужжатлар, машина манбалари, шахсий 
компьютерлар хотираларида жойлашган барча ахборотлар тушунилади. Ушбу 
мақсадда кирувчи ахборотларнинг рўйхати ва кирувчи ахборотнинг ҳар бир 
тури реквизитларининг таркиби, кирувчи ахборот реквизитларининг 
жойлашиши, кирувчи ҳужжатлар майдонлари (реквизитлари)нинг баёни 
тузилади. 
Кирувчи ахборотларнинг рўйхатини 
аниқпашда ахборотларнинг тури 
(жорий, ўзгарувчан, меъёрий-маълумотномавий), ахборот манбалари, 
йиғишнинг ўзига хослиги, ахборотларни сақланиши, келиб тушиш, усуллари 
ҳамда ҳажмий-вақтий таърифлари ва назорат усуллари таърифланади. 
Кирувчи ахборотлар реквизитларининг таркиби 
кирувчи ахборотларнинг 
хусусиятларига боғлиқ. У бундан кейинги ишлаб чиқаришни ташкил қилиш 
учун зарурий ва етарли бўлиши керак. Реквизитларни жойлаштариш уни 
лойиҳалаштиришнинг мавжуд қоидаларига кўра амалга оширилади. 
Майдонлар (реквизитлар)ни баён қилиш кирувчи ахборотларнинг барча 
турларига нисбатан бажарилади ва чиқувчи ахборотлар учун худди шундай 
операцияларга ўхшаб амалга оширилади (1.17-жадвалга қаранг). 
Ушбу 
мажмуага 
кирувчи 
ахборотларнинг 
хусусиятлари 
умумлаштирилади, 
ахборотларнинг 
турлари 
(жорий, 
меъёрий-
маълумотномавий), ахборотларнинг вужудга келиш манбалари, уларни 
йиғишнинг ўзига хослиг и, келиб тушиш ус уллар и, ҳажмий -вақтий 
таърифлари, маълумотлар назоратининг хусусиятлари аниқлаб берилади. 
6.2.4. Масалани ечиш алгоритми 
4-мажмуа. «Вазифанинг ҳал қилиниши апгоритми» 
қандай қилиб, яъни 
ҳисоблашнинг қандай алгоритмлари асосида кирувчи ахборотлар чиқувчи 
ахборотларга айлантирилади? деган саволга жавоб беради. Вазифани ҳал 
қилиш алгоритмларини ишлаб чиқиш бир шаклга келтирилмаган ва бир 
шаклга келтирилган моделлашгаришни бажариш билан боғлиқ. 
Бир шаклга келтирилмаган моделлашувда ҳисоблаш алгоритмлари 
баён қилиш кўринишида берилади. Масалан, «Супермаркетда товарлар бўйича 
фойда ва зарарларнинг тезкор таҳлили» вазифасида қуйидаги алгоритмлардан 
фойдаланилади: 
1.
Харид нархлари бўйича сотиш ҳажмини олиш учун сотилган 
товарлар сонини харид нархига кўпайтириш. 

---

185 
2.
Сотув нархлари бўйича сотиш ҳажмини олиш учун товарлар сонини 
сотиш нархига кўпайтириш. 
3. 
Омборда қиймат жиҳатдан товарлар ҳажмини олиш учун 
омбордаги товарлар сонини харид нархига кўпайтириш. 
4.
Товарнинг коди бўйича товар гуруҳи кодини кўрсатиш билан фойдалар 
(ёки зарарлар)ни олиш учун сотув нархлари бўйича сотиш ҳажмидан харид 
нархлари бўйича сотиш ҳажми ва омбордаги қиймати акс эттирилган товарлар 
мавжудлигини олиш. 
5.
Товарлар гуруҳлари, коди бўйича фойдалар (зарарлар)ни олиш 
мақсадида товарлар коди бўйича фойдалар ва зарарларни товар гуруҳи коди 
ичига жамлаш. 
Баён қилинган алгоритмлар бўйича кўрсаткичларнинг ўзаро боғлиқлиги 
натижасини модел кўринишида акс этгириш мақсадга мувофиқдир, у ҳар хил 
кўрсаткичларнинг, уларнинг номлари ёки идентификаторлари бўйича ўзаро 
ҳамкорликларининг чизмаси сифатида берилиши керак. 
Бир шаклга келтирилган моделлаштириш белгиланган қоидалар бўйича 
амалга оширилади. Қоидага кўра бир иқтисодий кўрсаткич бўйича реквизит-
аломатлар ва реквизит-асослар аниқланади. Уларга шартли белгилар 
берилади: реквизит-асосларга бош ҳарфлар, реквизит* аломатларга кичик 
(қаторли) 
ҳарфлар. Иқгисодий кўрсаткич белгиларнинг йиғиндиси 
кўринишида акс этгирилади. Кўрсаткичларнинг ўзаро алоқаси формулалар 
шаклида тақцим этилади. Формулаларнинг йиғиндиси вазифани ҳал 
қилишнинг инфологик моделини акс эттиради.