Uygur, qaqauz, quzey

(Uyğur bugünkü zaman
ədəbiyyat tarixi, 2002:1).
3. Ədəbiyyatda yeniləşmə
Yakup bəyin ölümündən sonra Çin hakimlərinin əsarəti al- 
tında otuz üç il (1878-1911) qalan uyğur xalqı 19-20-ci yüzildə 
dünyada meydana gələn dəyişikliklərin təsirilə təkrar milli azad- 
lıq savaşına atılır. Xalq bu mübarizədə ilham qaynağını ədə- 
biyyatdan alır. Beləcə, uyğur ədəbiyyatında da bir yeniləşmə baş 
verir. Türkiyədə, Avropada, Rusiyada və Misirdə oxuyub vətənə 
dönən uyğurlar bir dəyişiklikliyə, yeniliyə can atırlar. Bu hərə- 
kat da Türküstanda “Cədidçilik hərəkatı” kimi məşhurlaşır.
“Cədidçilik hərəkatı”nın təsirilə Doğu Türküstanda da zi- 
yalılar, yazıçı və dramaturqlar, yeni janrlarda şeirlər yazan 
şairlər yetişir, qəzet və jurnallar yaranırdı. Çinin hökumət mə- 
murları, xüsusən senzorları bu dəyişimə əngəl olsalar da, 
qarşısını tam ala bilmirdilər.
Azərbaycanda, Kırımda, Tatarıstanda olduğu kimi, Doğu 
Türküstanda da bəzi yazıçı və şairlər əsərlərini türk dünyasının 
hər yerində oxuna biləcək bir dildə yazmağa çalışırdılar. Xüsu- 
sən İstanbulda təhsil alan, İsmayıl bəy Qaspıralı, Əli bəy Hü- 
seynzadə, Yusif Akçuralı və b. türkçülərin yolunu davam etdi-

---

rən uyğur gənclərinin əsərlərində bunu daha aydın müşahidə et- 
mək olur. “Tərcüman” qəzetinin təsiri açıq-aydın hiss olunurdu.
19-cu yüzilliyin başlarından yeni istiqamətdə formalaşan 
ədəbiyyatın aparıcı şəxsiyyətləri Abdurehim Nizari, Turduş 
Axun Qəribi, Noruz Axun Ziyai, Bilal Nazım, Sadır Pəlvan, 
Molla Şakir, Seyid Muhəmmət Kaşi və başqaları olmuşdur. 
Bunlardan Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz 
Axun Ziyainin dünyagörüşləri, yazı üslubları yaxın olduğu 
üçün onların əsərlərindən bəziləri 19-cu yüzilliyin birinci yarı- 
sında, yəni 1841 -1842-ci illərdə “Ədiblər hekayəsi” adı altında 
toplanaraq əlyazma şəklində xalq arasında sürətlə yayılmışdır. 
30 min misradan çox olan bu kitaba bir çox dastanlar, qəzəl və 
müxəmməslər daxildir.
Başqa bir əlyazma kitaba Abdurehim Nizarinin (1776-1849) 
“Pərhad ilə Şirin”, “Leyli ilə Məcnun”, “Məhsun ilə Gülnisa”, 
“Rabiyə ilə Seyiddin” lirik dastan-poemaları, “Çahar dərviş” 
kimi didaktik dastan-poemaları, Əlişir Nəvainin qəzəllərinə 
yazdığı təxmislər daxildir. Şair mövzularının əksəriyyətini 
ənənəvi Şərq süjetlərindən götürsə də, “Rabiyə ilə Seyiddin” 
mövzusunu yaşadığı zamanda baş verən hadisələrdən almışdır. 
Ona görə də real hadisələrdən bəhs edən bu əsər sosial ədalət- 
sizliyə, zülmə, haqsızlığa qarşı güclü etiraz notları ilə seçil- 
diyindən xalq tərəfindən sevilə-sevilə oxunmuşdur.
“Ədiblər hekayəsi”ndə