Uygur, qaqauz, quzey

Kaşqarlı Seyid Muhəmmətl882-ci
ildə tamamladığı “Şərhi-şikəstə” əsərində İli üsyançılarının 
Yeddisuya köçməzdən əw əl işğalçılara qarşı apardıqları dö- 
yüşlərdən, xalqın müqavimət hərəkatından, müstəmləkəçilərin 
və onların əlaltılarının qəddarlığından geniş söhbət açır. Bu, 
müəllifin günümüzədək gəlib çatan yeganə əsəri olsa da, bədii 
cəhətdən o qədər bitkindir ki, sənətkarın başqa əsərlərinin də 
mövcudluğu qənaətinə gəlmək olur. Bu əsər 1909-cu ildə Ka- 
zanda rusca və uyğur türkcəsində çap olunmuşdur.
Milli azadlıq hərəkatından bəhs edən əsərlər sırasına 
Mu-
həmmət Sadiq Yarkəntlinin 
“Risaleyi-məktub”, 
Aşur Axun
Qəribinin 
“Əmir Əli” əsərlərini də daxil edirlər. İkinci əsər 
1864-1867-ci illərdə Xotəndə Çin işğalçılarına qarşı baş ver- 
miş üsyandan, Yaqup bəyin tunqanlara (döngənlərə) qarşı 
apardığı müharibələrdən, milli dövlət qurma cəhdlərindən bəhs 
edir. Müəllif hadisələrin şahidi olduğuna görə “Əmir Əli” 
dastan-poeması həm də tarixi əhəmiyyətinə görə qiymətlidir.
Çin zülmünə qarşı xalqı mübarizəyə səsləyən şairlərdən söz 
açarkən 
Sadır Pəlvanı (1798-1871) 
unutmaq olmaz. 1864- 
1867-ci il üsyanında üç oğlu ilə birgə iştirak edən xalq nəğ- 
məkarının heca vəznində qoşduğu şeirlər dillər əzbəri olmuş- 
dur. Yalnız üsyan günlərində deyil, sonralar da el sənətkarı 
xalqını azadlığa səsləyən nəğmələr, şeirlər yazmışdır. Onun 
şeirləri mahnı kimi xeyir-şər məclislərində oxunmuşdur.
20-ci yüzilliyi uyğur ədəbiyyatının ən qarışıq və ən zəngin 
dövrü adlandırmaq olar. Divan ədəbiyyatını davam etdirənlərlə 
heca vəznində xalq şeiri yazanlar ədəbiyyatı ənənəvi qaydada

---

davam etdirib yaşadırdılar. Ədəbiyyata yeni gəlmiş bir qrup isə 
Avropa ədəbiyyatının təsirilə nəsri, dramçılığı inkişaf etdirmə- 
yə çalışırdı. Poeziyada janr baxımından da dəyişikliklər baş ve- 
rirdi. Avropanın təsirilə sərbəst şeir yazanlar meydana atılsalar 
da, klassik Çin, yapon şeir qəliblərindən yararlananlar da vardı.
Mövzu baxımından da ədəbiyyatda bir rəngarənglik, çoxça- 
larlılıq meydana gəlmişdi. Bir qrup şair ənənəvi olan mövzu- 
ları (Fərhad-Şirin, Leyli-Məcnun və s.) yenidən və yerli şərai- 
tə, xalqın adət-ənənəsinə uyğunlaşdırıb qələmə alırdılar, o biri 
tərəfdə isə realist ədəbiyyat inkişaf edirdi. Bir tərəfdən Çin 
işğalçılarına qarşı xalqın mübarizəsindən bəhs edən dəyərli 
əsərlər meydana çıxırdısa, o biri tərəfdən hakim təbəqəni tərif- 
ləyən tərənnüm ədəbiyyatı yaranırdı. Bir tərəfdən sosialist-rea- 
lizmi adlandırılan metodun təsiri ilə sosial ədalətdən, kommu- 
nizmin işıqlı gələcəyindən, sosializmin qələbəsi uğrunda hə- 
yatlarından keçən insan obrazlarından bəhs edən ədəbi nümu- 
nələr ortaya çıxır, o biri tərəfdən milli azadlıq mübarizəsi bədii 
əsərlərin əsas mövzusuna çevrilirdi.
Milli azadlıq hərəkatının əsas ağırlığını heca vəznindən isti- 
fadə edərək, xalq şeiri ənənəsini yaşadan sənətkarlar daşıyır- 
dılar. Uyğurlar “koşakçı”, biz isə “aşıq” adlandırdığımız bu sə- 
nətkarlar kənd-kənd gəzərək milli ruhlu, mübariz əhval-ruhiy- 
yəli mahnılar oxuyur, dastanlar danışırdılar. “Qeni Batur” das- 
tanı, Muhmedemin Buğranın ölümünə