Uygur, qaqauz, quzey

(Inayet Alimcan,)
1 5.Uyğur tapmacaları
Nəzm və nəsr şəklində olan tapmacalar türk xalqlarının ha- 
mısında olduğu kimi uyğurlar arasında da geniş yayılmışdır. 
Şifahi xalq ədəbiyyatının janrlarından biri olan tapmacalar 
“Divanü lüğat-it-Türk”də 
“tabuzğu, tabuzğuk, tabzuq, tabız-
mak, tabuzmak, tapuz, tapzuk nenq”
şəklində ilk dəfə yazıya 
alınmışdır.
Tapmaca terminini Azərbaycan türklərində 
bilməcə, tapma-
ca,
Abakan tatarlarında 
tabcan,
Altay türklərində 
tabıskak, ta-
bışkak, tabkak, taptıruv, taptırgış, tabıska, tabısak, tapkış, ta-
vısak, tavusak, tavuskak, tapkır, takpır, tabışkak
; başqırd türk- 
lərində 
tabışmak, yomak
, 
yomatgar;
xakas türklərində 
tapçan
nımah, tapçan umak, sespak nımak;
qaraçay türklərində 
yumak
, 
qaraqalpaq türklərində 
jumbak
, karaim türklərində 
tapmaca\
qazax türklərində 
jumbak
, Kıbrıs türklərində 
mesel
; qırğız türk- 
lərində 
tabışmak
, 
tabcang- nımah
; noqay türklərində 
tapmacak
, 
özbək türklərində 
tapişmak cumak
, 
çöpçak, matal, tapar, tap-
maca
, tatar türklərində 
başvatkıç, sir, tabışmak
; tuva türklərində

---

tıvızık
, türkmən türklərində 
matal, tapmaca
; saka (yakut) türk- 
lərində 
taabırırı,
uyğur türklərində 
tepişmak
termini işlədilir.
Uyğur tapmacaları istər forma, istərsə məzmun baxımından 
qohum olduğu başqa türk xalqlarının tapmacaları ilə demək 
olar ki, eynidir.
Onlardan bir neçə nümunə verməklə mövzunu yekunlaş- 
dırırıq.
1. Bir dövidə yette töşük?- 
Bir təpədə yeddi deşikl
(İnsanın 
başında olan iki burun, iki göz, iki qulaq və bir ağız dəliyi 
nəzərdə tutulur).
2. Qizil kala yatip qaptu, 
Qızıl inəkyatıb durur,
Qara kala ketip qaptu? - 
Qara inək gedib durur?
(Od ilə his, tüstü)
3. Qara atni qanturup qoydum, - 
Qara atın yəhərini çəkdim,
Qara cuvini böktürüp qoydum? - 
Qara kürkünü çiyninə
qoydum?
(Qazan ilə odun tüstüsü)
4. On beş keçə körsətsə yaruk üzini,- 
On beş gecə göstərsə
parlaq üzünü,
On beş keçə körsətməs sizgə özini?- 
On beş gecə göstərməz
sizə özünü?(
Ay)
5. Mindin köptür çəçigi, 
-Mindən çoxdur çiçəyi,
İkki talla yopurmigi? - 
İki dənə yaprağı?
(Ulduz, gün, ay)