Uygur, qaqauz, quzey

1.3. Koşak, mani-bayatılar
Uyğur folklorunda və yazılı ədəbiyyatında xalq koşaklarının 
xüsusu yeri var. Koşaklar istər mövzu, istərsə də forma baxı- 
mından rəngarəngdir. Zəngin tarixi keçmişə və ənənəyə da- 
yanan koşaklar haqqında çox yazılmışdır və bu janr Azər- 
baycanda qoşma, bayatı, türkmənlərdə dörtləmə, qazaxlarda 
şuvmak türi, qırğızlarda tört sap, özbəklərdə koşık, başqırd və 
tatarlarda dürtyııllık (şiğır), çuvaşlarda takmak adlandırılan 
şeir növü ilə demək olar eyni olduğunu söyləmişlər.
“Divanü lüğat-it-Türk”də “koşuğ - şeir, qəsidə” kimi izah 
edilir. Əmin Abid də 1920-ci illərdə yazdığı bir sıra məqalələ- 
rində bu mövzuya toxunmuşdur. Koşak- koşmak, koşuk, koşaş 
kimi şifahi danışıqda və ədəbi dildə müxtəlif deyiliş və yazılış

---

şəkli olan düzgün, qafıyəli sözlərin müəyyən bir ölçü və ahəng 
içində bir araya gəlməsi şəklində izah edilir.
Uyğur koşakları Azərbaycan qoşmaları ilə eyniyyət təşkil 
etsə də, uyğurlarda koşak daha geniş anlamda işlədilir. Onlar 
koşak dedikdə az qala şifahi xalq ədəbiyyatına aid etdiyimiz 
şeirlərin əksəriyyətini başa düşürlər.
Uyğurların “Xaliq eğiz icabiyiti” adlandırdıqları ədəbiy- 
yatda koşaklar ən çox dördlüklər şəklindədir. İki, beş və altı 
misralı koşaklar olduğu kimi misralardakı hecalar da fərqlidir. 
Misraları 4 ilə 6 arasında dəyişən qəliblər olsa da, ən geniş 
yayılanı 7 və 8 hecalılardır. Onların qafıyə sistemi də bizlərdə 
və əksər türk xalqlarında olduğu kimi dördlüklər 
aaaa, aaba,
abab, aaab və abcb
şəklindədir.
Bizlərdə olduğu kimi uyğurlarda da araşdırıcılar koşaqları 
bölgülərə ayıranda bir-birindən fərqlilik ortaya çıxır. Məsələn, 
“Uyğur xaliq eğiz icadiyiti” kitabında koşaklar aşağıdakı kimi 
təsnif edilir:
1. Emgek koşakları (əmək koşakları), 2. Mevsim-mərasim 
koşakları (mövsüm-mərasim koşakları), 3. Işki-muhəbbət ko- 
şakları (eşq-məhəbbət koşakları), 4. Tarixi-qəhrəmanlık koşak- 
ları (tarixi-qəhrəmanlıq koşakları), 5. 16-cı il koşakları (1916- 
ci ilin hadisələrini əks etdirən koşaklar)
Muhəmmət Zunun və Abdulkərim Rehmanın təsnifi isə 
belədir:
1. 
Emgek koşakları (əmək koşakları), 2. Siyasiy koşaklar 
(siyasi koşaklar), 3. Turmuş koşakları (gündəlik həyatla bağlı 
koşaklar), 4. Muhəbbət koşakları (məhəbbət koşakları), 5. 
Balilar koşakları (uşaq koşakları)
Araşdırıcı Osman İsmail isə koşakları bu şəkildə təsnif 
etmişdir:

---

1. Emgek koşakları (əmək koşakları) , 2. Örp-adət koşakları 
(adət-ənənə koşakları), 3. Siyasiy koşaklar (siyasi koşaklar), 4. 
Turmuş koşakları (gündəlik həyatla bağlı koşaklar), 5. Muhəb- 
bət koşakları (məhəbbət koşakları), 6. Balilar koşakları (uşaq 
koşakları)
Uyğur xalq koşakları içərisində bizlərin bayatı dediyimiz 
janr ağırlıq təşkil etməkdədir. Araşdırıcılar onları aşağıdakı 
kimi bölgülərə ayırırlar:
1. Düğün, nişan gibi ortamlarda sevgi ve aşkı ifade etmek 
için söylenen koşaklar.
2. Kızlarla oğlanlar veya aşıklar arasında atışma amacıyla 
söylenen koşaklar.
3. İşte çalışırken söylenen koşaklar.
4. Ramazanda yardım toplanırken söylenen koşaklar.
5. Dünürlükte kız isteme sırasında söylenen koşaklar.
7. Çocuk oyunlarında, eğlence amaçlı söylenen koşaklar.
8. Nevruz, bahçe, kavun bayramı gibi şenliklerde söylenen 
koşaklar.
9. Kış aylarında, sazlı-sözlü ortamlarda eğlenmek amacıyla 
söylenen koşaklar. 
(Adem Oger,