34
@geografiya_test_video_slayd
xo‘jalik faoliyati ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy geografik
jarayonlar tog‘ jinslarining yemirilishida, tog‘ jinslari fizik holatining o‘zgarishida,
yer yuzasi relyefining shakllanishi va o‘zgarishida, atmosfera hodisalari
rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Tabiiy geografik jarajonlar quyidagi turlari mavjud:
Nurash. Nurash deb, haroratning o‘zgarishi,
kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va
organizmlar ta’sirida tog‘ jinslarining yemirilishiga aytiladi. Nurash uch turga
ajratiladi: fi zik, kimyoviy va organik nurash. Eroziya (lotincha «erosio» – yemirish,
yuvilish) deb tog‘ jinslari va tuproqning oqar suvlar ta’sirida yuvilishiga aytiladi.
Eroziya yuzalama va chiziqli turlarga bo‘linadi. Yuzalama eroziya jarayoni tog‘
yonbag‘irlarida keng tarqalgan. Uning oqibatida tog‘ yonbag‘irlaridagi jinslar
yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan
qiya joylarda yuvilish
natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli eroziya daryo eroziyasi deb ham ataladi.
Buning natijasida daryo o‘zanlari va qirg‘oqlari yuviladi. Daryo qirg‘oqlarining
yuvilishi Xorazm va Qoraqalpog‘istonda «deygish» deyiladi. Amudaryo 1925-yilda
sobiq To‘rtko‘l shahrining yaqinidan oqqan. 1938-yilga kelib Amudaryo shaharni
yuvib keta boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To‘rtko‘l shahrini butunlay yuvib
ketgan. Keyinchalik daryodan ancha uzoqda yangi, hozirgi To‘rtko‘l shahri bunyod
etildi. Abraziya (lotincha «abrasio» – qirish, qirtishlash) deb, okean, dengiz va ko‘l
qirg‘oqlarining to‘lqinlar tomonidan yemirilishi va tekislanishiga aytiladi. Abraziya
natijasida
okean va dengiz, ko‘l qirg‘oqlarida tekisliklar hosil bo‘ladi.
Respublikamizdagi yirik ko‘llar va suvomborlarining qirg‘oqlarida abraziya
jarayonini kuzatish mumkin. Deflyatsiya (lotincha “defl atsio” – pufl ash) – tog‘
jinslarining shamol ta’sirida yemirilib, maydalangan zarralarning boshqa joylarga
ko‘chishi. Deflyatsiya qurg‘oqchil o‘lkalarda, ayniqsa, qumli cho‘llarda kuchli
bo‘ladi. Shamol qumlarni to‘zg‘itib, bir joydan
ikkinchi joyga tashib uylarga,
yo‘llarga, quduqlarga zarar yetkazadi. Ayniqsa, o‘simlik qoplamini zararlab
chorvachilikka ziyon keltiradi. Defl yatsiyaning oldini olish va zararini kamaytirish
uchun daraxt va buta o‘simliklarini ekish lozim. Sel – tog‘ vodiylari, soylar va
jarlardan qisqa vaqt ichida juda katta tezlik bilan oqib keluvchi tosh aralash loyqa suv
oqimi. Sellar tog‘li o‘lkalarda jala yog‘ishi natijasida yuzaga keladi. Sellar o‘zi bilan
birga loyqa va toshlarni olib keladi. Tezligi soatiga 10–15
km ni tashkil etishi
mumkin. U yo‘lda uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va
ma’naviy zarar yetkazadi. Sel hodisasi O‘rta Osiyoda, Kavkaz, G‘arbiy Yevropa,
Shimoliy va Janubiy Amerikaning tog‘li o‘lkalarida ko‘proq sodir bo‘ladi.
Respublikamizning tog‘li hududlarida ham sel hodisalari tez-tez bo‘lib turadi.
Ularning zararini kamaytirish va sel suvlaridan foydalanish uchun tog‘ yonbag‘irlari
va tog‘oldilarida selxonalar qurilgan. Karst deb, suvda yaxshi eriydigan tog‘
jinslarining yer usti va osti suvlari ta’sirida eritilib, oqizib ketilishiga va yerostida
turli xil bo‘shliqlar (g‘orlar)ning, yer yuzasida esa o‘pirilmalar va chuqurliklar hosil
35
bo‘lishiga aytiladi. Suvda tez
eriydigan jinslarga ohaktosh, dolomit, bo‘r, mergel,
gips va turli xil tuzlar kiradi. Bunday jinslar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib
borish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Surilma deb, tog‘ jinslarining og‘irlik
kuchi ta’sirida yonbag‘ir bo‘ylab pastga surilib tushishiga aytiladi. Surilmalar,
asosan, tog‘li o‘lkalarda sodir bo‘ladi (6-rasm). Ko‘pincha suvli va suv
o‘tkazmaydigan gilli qatlamlar ustma-ust joylashgan tik yonbag‘irlarda ro‘y beradi.
Surilmalar ham sellar kabi xo‘jalikka juda katta moddiy zarar yetkazadi. Yonbag‘irlar
tuproq va o‘simliklarini olib ketib, yo‘l va inshootlarni ko‘mib yuboradi. Surilmaning
oldini olish uchun yonbag‘irlarda suvli qatlamga
tushadigan suv miqdorini
kamaytirish tadbirlari amalga oshiriladi. Sug‘orma dehqonchilik natijasida o‘pqonlar
avj olib, yerlar qishloq xo‘jaligida foydalanishga yaroqsiz holga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: