9-mavzu. Pedagogik fikrlarning sho‘ro davridagi rivoji

---

9-mavzu. Pedagogik fikrlarning sho‘ro davridagi rivoji. 
1.Pedagogika fanining sho‘ro davridagi rivoji.
2.Abdulla Avloniyning pedagogik qarashlari.
3.S.R.Rajabovning ijtimoiy-pedagogik ta’limoti.
JADIDCHILIKDA TA’LIM – TARBIYA MASALALARI 
Buyuk mutafakkir Abdulla Avloniyning merosini o‘rganishda professor 
Begali Qosimovning xizmatlari alohida o‘rin tutadi. Buyuk bir ummon bo‘lgan 
ilmiy-pedagogik va adabiy merosni faqat badiiy tahlil etish yetarli emas. 
Avloniyning pedagogik merosi ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, undan 
samarali foydalanishning metodologik asoslari yaratilishi maqsadga muofiqdir. 
Zero, Islom Karimovning “O‘zbekiston taraqqiyotining o‘ziga xos yo‘li”
1
asarida ko‘rsatilgan mamlakatimiz taraqqiyotining ma’naviy-axloqiy negizlaridan 
biri “milliy qadriyatlarni o‘rganish va rivojlantirish” ekanligi, “tarixiy xotirasiz 
kelajak yo‘q”ligi haqidagi ta’limoti o‘tgan davrda amalda o‘z isbotini topdi. 
Abdulla Avloniyning: “Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot- yo 
halokat, yo saodat yo falokat masalasidir”, - degan. Buyuk marifat-parvarning bu 
so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan 
bo‘lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va 
dolzarbdir,
2 
“deb ta’kidlaydi I. Karimov".
Uning “Turkiy guliston yoxud axloq”
3
asarida Sadiy SHeroziyning 
“Guliston”, “Bo‘ston”, Alisher Navoiyning “Hayratul abror”dagi didaktik uslub, 
anana davom ettiriladi. Lekin “Turkiy Guliston yohud axloq” asarida tarbiyaning 
davr talabiga mosligi qonuniyati o‘z ifodasini topgan. Ana shu pedagogik 
qonuniyatga asosan yataratilgan sher, rivoyat, hikoyatlarda tarbiyaning mohiyati, 
tarbiya jarayonining qoidalari, metodlari, vositalari badiiy, publistik usulda 
yoritilgan. U tarbiya kishi tug‘ilgandan umirining oxirigachadavom etadigan izchil 
jarayon ekanligini takidlaydi. Tarbiya yoshlikdan berilsa samarali bo‘lishi haqida: 
“Kerak tarbiya yoshlikdan demak
1
Ulug‘ bo‘lur lozim kelur g‘am yemak”
4 
Abdulla Avloniy oila va maktab tarbiyasining o‘zaro bog‘liqligi va 
tarbiyachilarning o‘zi tarbiyalangan bo‘lishi kerakligi haqida ilmiy g‘oyani 
asoslaydi. Yoshlarni har tomonlama kamol toptirishda axloqiy, aqliy, jismoniy, 
estetik, mehnat tarbiyasini uyg‘un amalga yoritadi. Milliy tarbiyani mohiyatini, 
mazmunini umumlashtirgan “Turkiy Guliston yohud axloq” asari tarbiya 
nazariyasini o‘rganishda muhim qo‘llanma bo‘ladi. 
Olman olimi Xofman takidlaganidek pedagogika fani “tarbiya haqidagi donolik”, 
“tarbiya haqidagi g‘oyalar” va “pedagogika” kabi taraqqiyot bosqichlarini bosib 
1
Karimov I.A “O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” - Toshkent: O‘zbekiston, 
1996...-36-85
2
Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch” - Toshkent: Ma’naviyat, 2008...-62 b 
3 
Avloniy A “Turkiy guliton yoxud axloq” - Toshkent: O‘qituvchi, 1995. 
4 
Avloniy A “Tanlangan asarlar” - Toshkent: Ma’naviyat, 2006. 2-jild 38 b

---

o‘tgan. Ana shu rivojlanish bosqichini o‘zbek xalqi-ning pedagogika tarixi 
taraqiyotidaham ko‘rish mumkin. Inchunun Abdulla Avloniy merosida 
“pedagogika” yani “bola tarbiyasining fani” deb ta’riflaydi. 
Allomaning tarbiya haqidagi ta’limotining o‘ziga hosligi shundaki, 
tarbiyaning falsafiy, psixologik, sotsiologik, iqtisodiy va ma’naviy pedagogik 
jihatlarini asoslaydi. Haqiqatdan, tarbiyalanganlik darajasini aniqlashda Sharqda 
malum va mashhur bo‘lgan qiyofa ilmidan ham foydalaniladi. Insondagi “yaxshi 
hulq”ni, “axloq hulq, yaxshi hulq, yomon hulq, badan tarbiyasi, fikr tarbiyasi, 
axloq tarbiyasi, matonat, diyonat, nazorat, say va g‘ayrat, riyozat, shijoat, qanoat, 
sabr, intizom, vijdon, iffat, hayo, iqtisod, ffaqir, munislik, sadoqat, adolat, 
muhabbat” kabi fazilatlarni “yomon xulq”qa qiyoslaydi. Kitobxonni “adovat, 
g‘iybat, dangasalik, haqorat, hasad, nifoq, tama, zulm” kabi illatlarda 
nafratlanishga undaydi, hayotiy misollar orqali tushuntiradi.
Abdulla Avloniy ilm va tarbiya uyg‘unligini ilm “insonlarning madori” 
hayoti, rahbari, najoti, “dunyoning izzati”, “inson uchun g‘oyat oliy va muqaddas 
bir fazilat” ekanligini takidlaydi. U nodonlik va jaholatga qarshi qahru g‘azab izhor 
etadi, fojia va baxtsizliklar ilmsizlikda ekanligini hayotiy misollarda yoritadi.
Mutafakkirning bu boradigi ilmiy merosi pedagogika fanlarini o‘qitishda didaktika 
va tarbiya nazariyasidan foydalanish bo‘lajak o‘qituvchilarni ta’lim- tarbiyaning 
ijtimoiy mohiyatini tushuntirishda samarali vosita bo‘ladi. Malumki, mavjud 
pedagogika darslari bayonchilikka asoslangan. Jahonning ilg‘or tajribasida 
pedagogik jarayon qonuniyatlarini hayotiy lavhalar, badiiy asarlar namunasida 
tushuntirish ananasiga aylangani fikrimiz dalilidir. 
Abdulla Avloniy merosidagi ikkinchi bir yo‘nalish oila va maktabning bola 
tarbiyasidagi vazifalarini, burchini ilmiy va badiy lavhalarda ifodalaydi.
Demak, Abdulla Avloniyning ilmiy merosida pedagogika fanlarini o‘qitishda 
didaktika va tarbiya nazariyasining asosiy mazmuni sifatida foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. Bo‘lajak tarbiyachilarga tarbiyaning ijtimoiy va gnesiologik asosini 
tushuntirishda samarali vositadir. Zero, mavjud pedagogika darslari quruq 
bayonchilikka asoslangan. Jahon tajribasida pedagogik jarayon qonuniyatlarini 
hayotiy lavhalar, tasvirida badiiy misollar bilan tushuntirish qoidaga aylangani 
fikrimiz dalilidir.
Ikkinchidan, tarbiyaning ijtimoiy xususiyati inchunun oila va maktabning 
tarbiyaviy vazifalarini, burchini ilmiy va badiiy lavhalarda ifodalaydi. “Oila 
munozarasi” ota-onaning bola tarbiyasiga har-xil yondashuvi ko‘rsatilsa, “Ahmad 
ila otasi”, “Soqi ila onasi” qisqa hikoyasida ota-onaning tarbiyada to‘g‘ri yo‘l 
tutgani aks ettirilgan. “Maktab”, “Maktabga davat” sherlari va o‘zi yaratgan 
darslarida yoshlarni ilmli qilishda maktabning tutgan o‘rni maht etiladi. YAni, 
buyuk marifatparvarning ilmiy xulsasidan oila pedagogikasini o‘rganishda 
samarali foydalanish mumkin. 
Uchinchidan, Angiliya, Germaniya, Amerika, Chexiya kabi malakatlarda 
XVII-XVIII asrda milliy tarbiya rivoj topdi. Bu mamlakatlarning iqtisodiy, 
ma’naviy qudratini va siyosiy mavqeyini oshirishga asos bo‘ldi. Shu 
mamlakatlarda milliy tarbiya namunasida Rossiyada ham XIX asrda pedagogika 

---

rivojlandi. Bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan bizning mamalaktimizdagi 
xonlar o‘rtasidagi kurash tanazzulga olib bordi, mamlakat mustamlakaga aylandi. 
Bu illanti qalbdan anglagan marifatparvarlar xalqimizning milliy g‘ururini tarkib 
toptirishda kurash olib bordilar. Ko‘plari millatchi sifatida qatl etilganligi fikrimiz 
dalilidir. Shu tariqa A. Avloniy millatini “uyqudan uyg‘otish”ga hayqiriq bilan 
chiqdi. Avloniyning milliy g‘ururni madh etuvchi asarlari adabiyotda alohida 
o‘rin tutadi. “Ittifoq ila yashar, ag‘yor, bizda ittifoq”
2
(1-jild 1 b) deb 
mustamlakachilarining inoqligi, halqimizdagi nifoq qaramlikka olib borganini 
ko‘rsatadi. Bu fikrni quyidagi misralar yanada aniq ifodalaydi.
“Ittifoqu ilmsizlik bizni hijron aylayur, 
Marifatsiz ketdi qo‘ldin har na yo‘qu borimiz”
1
55
Mutafakkirning “Adabiyot yohud milliy sherlari” milliy g‘oya, 
milliy g‘urur, vatanni iftixori haqidagi nidodir