Organik Kimyo 2-Topshiriq

1. javob : organik birikma va organik kimyo tushunchasini 1827 – yilda Shved Kimyogari I.Y Berseliyus kiritgan. Organik kimyo ilmiy asosini kimyo tuzulishi nazariyasi tashkil qiladi. A.M Butlerov kimyoviy tuzulish nazariyasi asosini izohlagan :

1. Atom va malekulaning real mavjud. Atomlar malekulalarda tartartibsiz holda emas, balki valentliklarga mos ravishda ma’lum zichlikda bir – biri bilan kimyoviy bog’lar orqali harakatlanadi.

2. Modda hossalari nafaqat sifat va miqdoriy tartibga balki malekulaning kimyoviy tuzulishiga ham bog’liq.

3. Malekuladagi atom yoki atom gruppasi bir – biriga bevosita ta’sir ko’rsatadi. A.M Butlerov har qanday organik modda faqat bitta struktura formulasi bilan ifodalanovchi aniq kimyoviy tuzulishga ega deb qat’iy ta’kitlanadi. Izomerlar deb malekulyar massasi bir xil kimyoviy tuzulishi hossasi har xil bo’lgan moddalarga izomerlar deyiladi.

2. Uglerodlar alkanlarning gamalogik qatori tuzulish hossalari olinishi ishlatilishi. Uglevodorodlar deb – uglevod va vodorod atomlaridan tashkil topgan murakkab moddalarga aytiladi. Uglerod zanjiridagi C atomni bog’lo’vchi bog’larga qarab uglevodorodlar to’yingan, to’yinmagan va aromatik uglevodorodlarga bo’linadi. H³ C – CH³ to’yingan bog’lar oddiy. To’yingan uglevodorodlar ochiq zanjirli va yopiq zanjirli bo’ladi. ochiq zanjirli uglevodorodlarga alkanlar, yopiq zanjirli uglevodorodlarda silloalkanlar kiradi. Yopiq zanjirlarga misol: Siklo propan. Ochiq zanjirlilarga misol Propan, butan, siklo butan kiradi. Gamologik qator deb, ta5rkibi va kimyoviy hossalari o’xshash faqatgina CH2 – gruppaga farq qiluvchi qatorga aytiladi. CH4, C2H6, C3H8, C4H10 to’yingan uglevodorodlarga gamologik qatori deyiladi. To’yinganm uglevodorodlarda C va H orasidagi burchak 109◦ gradusga teng.

3. To’yinmagan uglevodorodlar alkenlarning gamologik qatori, tuzilishi izomerlanishi, nomlanishi, hassalari. Javob to’yinmagan uglevodorodlar – malekulasida uglerod atomlari qo’shbog’ yoki uch bog’ orqali bog’langan uglevodorodlar. To’yinmagan uglevodorodlardan eng muhim vakillariga alkinlar (etilin qatori) Alkadienlar (Dien qatori) alkinlar (assitilin qatori) kiradi. Alkinlar malekulasida bitta qo’shbog’ tutgan uglevodorodlar Alkadienlar malekulasi 2 ta qo’shbog’ tutgan uglevodorodlar. Alkinlar malekulasi bitta uch bog’ tutgan uglevodorodlar. Alkenlar alifen, etilin qatori uglevodorodlar deb ham ataladi va ular CnH2n umumiy formulaga ega bo’lgan gamalogik qatori tashkil qiladi. Alkanlar kuchli darajada vodorod atomlarini ajratib, to’yinmagan uglevodorodlarga aylanadi. Alkinlarda butenlardan boshlab, struktur izomeriya va geometrik stroizomeriya, alkinlarda esa faqat struktura izomeriya kuzatiladi. Alkenlarni nomlashda tegishli alkin nomi negiziga – en qo’shimchasi va izomerlarni nomlaganda uglerod atomlarni qo’shbog’ yoki uchbog’ turgan tomondan raqamlanadi.

5. Alkinlarni asitilin qatori uglevodorodlar deb ham ataladi va ular CnH2n – 2 umumiy formulaga ega bo’lgan gamalogik qatorni tashkil qiladi. Alkinlarning dastlabki uch vakili gaz, C4 dan C8 gacha suyuq, undan keyingilari esa qattiq moddalardir. Alkinlar alkanlarga qaraganda ancha faol moddalardir. Bromli suv ta’sir ettirilganda alkinlar uni rangsizlantiradi. To’yingan birikmalardan ba’zi atomlarning ajralish natijasida qo’shbog’ va uchbog’ birikmalar hosil qiladi. Alkinlarni olish shu prinsipga asoslanagan.

6. Tabiiy kauchuk izoperin polemerin bo’lib hisoblanadi. Polimerlanish darajasi o’rtacha 2500ga teng. Malekulyar massasi 150000 – 500000 atrofida. Kauchukm malekulasi hosil bo’lishida izoperiya quyidagi tuzulishdagi polimer zanjiriga birikadi. Tabiiy kouchukdagi metelin gruppalari - CH2 – qo’shbog’dan bir tarafda joylashib, SIS – holatda stereoregulyar tuzulishdagi malekulalar hosil qiladi. Hozirgi vaqtda tabiiy kaouchuk sifatlarga ega va ba’zi ko’rsatkichlari bo’yicha undan ustunroq bo’lgan sun’iy kouchuklar sentez qilingan.

7. Aromatik uglevodorodlar monosotik va polessiklik bo’ladi. misol manasolikka benzol yadrosi polesirikga difeninn amin diffinir naftalin atraksin kiradi. Arenlarning formulasi quyidagicha : CnH2n – 6 C6H6 – benzol. Fizikaviy hossasi. Benzol rangsiz o’ziga hos hidga ega bo’lgan uchuvchan yonuvchan suvda erimaydigan suyuqlik. Benzol bug’lari zaharli havo bilan portlovchi aralashma hosil qiladi. Kimyoviy hossasi. 1) Benzol galagenlar bilan reaksiyaga kirishadi: masalan, Xlor bilan reaksiyaga kirishib xlorbenzolli hosil qiladi. C6H6+Cl – C6H5Cl+HCl benzolxlorid.

C6H6+HONO2 – C6H5NO2+H20 Nitro benzol. Reaksiyani tezlashtiradi. O’zi saqlanmaydi, bu katalizator. Kimyoviy hossasi neytronlar reaksiyasi benzol netrat kislota bilan reaksiyaga kirishadi. 3) Benzol vodorod bilan reaksiyaga kirishadi: C6H6+3H2 – C6H12 siklogeksan. Olinishi.Benzol toshko’mir simolasidan va hozirgi paytda neft mahsulotlardan olinadi.

8. Uglevodorodlarning tabiiy asosiy manbalari toshko’mir, neft va tabiiy gazlar b/b hisoblanadi. Toshko’mir. Yoqilg’I sifatida ishlatishdan tashqari, undan metallurgiya sanoatida rudal= temirni suyuqlantirib olishda ko’p miqda k/k bo’ladigan koks ham tayyorlanadi. Toshko’mir smolasi dastlabki vaqtlarda koksokimyo sanoati va gaz sanoati chiqindisi sifatida tashlab yuborilardi. Hozir esa undan bir qator organik moddalar olishda manba sifatida foydalanadi. Koks gazidan amyak, vodorod sulfit, siyan birikmalari alohida ajratilgandan so’ng benzol va boshqa qimmatbaho moddalar olinadi. Neft – gazsimon, suyuq va qattiq uglevodorovlarning aralashmasidan iborat moysimon, rangi sariq yoki och qo’ng’iroq rangdan qora ranggacha yoqimsiz hidga ega suvdan yengil zichligi 730 dan 860 kg /m3 gacha bo’lgan suyuqlik. Neftda uglevodoroddan tashqari biroz miqdor naftin kislotalari, oltingugurt va azot tutgan birikmalar bo’ladi. turli joylardan qazib olinadigan neft tarkibi ham har xil bo’ladi. ichki yonuv dvigatellari uchun suyuq yoqilg’ining asosiy manbasi va kimyo sanoati uchun qimmatbaho hom ashyo bo’lgan neftdan sintetik kouchuklar, plastmassalar kimyoviy tolalar va boshqa ko’plab moddalar olinadi. Neftni haydashdan qolgan qoldiq – kuyundisi (pek) yoki asfalt deb ataladi va yo’l qoplamalari tayorlashda ishlatiladi. Tabiiy gaz tarkibi ham qazib olinadigan joyga bog’liq ravishda o’zgarib turadi: uning asosiy qismini metan qolganini etan, propan butan, pentan kabi gazsimon uglevodorodlar tashkil qiladi. Har bir neft qazib olinadigan joylarda erigan yoki erkin holda tabiiy, yo’ldosh gazlar uchrab turadi. Ularda kamroq etan, propan, butan va boshqa uglevodorodlar ko’p. tabiiy gazlar yoqilg’I sifatida va kimyo sanoatida hom ashyo sifatida ishlatiladi.

9. Spirtlar deb, tarkibidagi bir yoki bir nechta vodorod atomini OH – gidroksid gruppasi olishiga aytiladi. Spirtlarning umumiy ROH. Bu yerda R – uglevodorod radikali tarkibidagi gidroksid gruppasiga qarab bir atomli va ko’p atomli bo’ladi. bir qtomli spirtlarning umumiy formulasi quyidagicha: CnH2n+1OH. Fizikaviy hossasi. Tarkibida uglerodlar soni 15tagacha bo’lsa suyuq moddalar undan yuqori esa qattiq moddalar. Spirtlarning malekulyar massasi ortishi bilan suvda eruvchanligi kamayadi. Kimyoviy hossasi 1) Spirtlar kislorod bilan reaksiyaga kirishadi:

C2H5OH+3O2H – 2CO2+3H2O. 2) spirtlar metallar bilan reaksiyaga kirishadi. 2C2H5 OH+2Na - 2C2h5ONa+H2 3) spirtlar kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi. C2H5OH+HCl – C2H5Cl+H2O spirtlar miditsinada plastmassalar laklar, dorilar, adikalonlar olishda ishlatiladi.

10. Ko’p atomli spirtlar gamologik qatorining dastlabki vakillari etilingilikol va glisirin bo’lib etilinglikol va glitsirin – rangsiz siropsimon suyuqliklar, shirin ta’mga ega, suvda yaxshi eriydi. Kimyoviy hossasi. OH gruppa tutganligi uchun ko’p atomli spirtlarning hossalari bir atomli spirtlarnikiga o’xshash bo’ladi. Olinishi va ishlatilishi. Ko’p atomli spirtlar tegishli uglevodorodlar galagen hosilalariga ishqorlarning suvli eritmalarini ta’sir ettirib olinadi. Glitserin va etilinglikolning suvli va spirtli eritmalari quyu temparaturalarda eritmalar – antifrizlar sifatida ishlatiladi.

11. Benzol yadrosidagi uglerod atomlari bevosita gidroksid gruppasi bilan birikishiga fenollar deyiladi. Oddiy fenol benzolning bir atomli gidroksid hosilasidair. Fenollarning umumiy formulasi C6H5OH formulaga ega bo’ladi.

C3H8 – PROPAN C3H7OH – PROPIL CH2 – OH. Fizikaviy hossasi fenol rabgsiz o’tkir hidli kristal modda zaharli hisoblanadi. Kimyoviy hossasi 1) metallar bilan reaksiyaga kirishadi. 2) ishqorlar biulan reaksiyaga kirishadi. 3) galagenlar bilan reaksiyaga kirishadi. Olinishi. Toshko’mir smolasidan benzoldan olinadi.

12. aldegidlar deb – malekulasi tarkibidagi uglerod tarkibidagi funksional gruppasi orqali birikishiga aytiladi.Aldegidlarni formulasi: R-CHO atomlar gurupasi karbonillar gruppasi deb ataladi. Aldegidlarga molekulalarida karbonalar gruppa vodorod va uglevodorod radikali b/n bog’langan organik birikmalar deb qarash m/n. 13.Karbon kislotaH2CO3-beqaror modda b/b, faqat eritmalardagina mavjud bo’la oladi.H2O+CO2-CO2H.H2O3-kuchsiz, 2negizli kislota. Suvli eritmasida 2bosqichda dissotsiyalanadi.CaCo3 kalsiy karbonat tabiatda eng ko’p tarqalgan tuzlardan hisoblanadi. Ohaktosh, bo,r marmar stalganlar, stakaktitlar- uning turli mineriallaridir. H2CO3-karbonat kislota. Suvda yaxshi eriydi.Na2CO3-natriy karbonat, K2CO3-kaliy karbonat, MgCO3-magniy karbonat,CaCO3-kalsiy karbonat. NaHCO3-nodir tuzlar natriy gidroksid karbonat.

14.Murakkab efirlar deb, ikki uglevodorod radikalini-COO-guruppa orqali tutashtiruvchi murakkab organik birikmalarga aytiladi. Ularning umumiy formulasiR-CPP-R1.Ularni karbon kislotalarning gidroksid gruppasidagi vodorodi radikaliga almashgan hosillari deb ham qarash m/n. Ularni nafaqat organik karbon kislotadan, balki onorganik kislotalardan ham hosil bo’lishi m/n. Nomlanishi.Murakkab efirlar nomlari ko’pincha tuzlar nomlariga o’xshab ketadi. Tabiatda uchrashi. Ularning ko’pchiligi efir moylari tarkibiga kirib, meva va gullarning yoqimli hidlari asosini tashkil qiladi. Uch atomli spirt glitserin va yuqori yog’ kislotalari efiri yog’ – moylarining asosini tashkil etadi. Yuqori bir atomli spirtlar va yuqori manakarbon kislotalar efirlari – mumkin va spermased asosini tashkil etadi

16. hozirgi kunda hayotimizda yuruvchi vositalarsiz tasavvur qilish qiyin. Inson qadim vaqtlardan beri turli yuvuvchi vositalardan foydalanib kelishgan. O’tgan 18 asrdan esa inson hizmatida yog’ moylarini ishqor bilan ishlov berib olingan sovunlar paydo bo’ldi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan deyarli barcha yuvuvchi kukunlar asosiy tarkibiy qismi alkinsulfatlardan iborat. Sintetik yuvish vositalari yuzminglab tonna ozuqa hom – ashyosini o’simlik moylari va hayvon yog’larini tejas imkonini yaratmoqda.