N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

X ayol ja ra y o n la r in in g n erv -fizio lo g ik asoslari
Xayol qilish jarayoni ju d a ham murakkab aks ettinsh jarayoni boMishiga qaramay, 
uning asosida yotgan fiziologik m exanizmlami akademik. 
I P. 
Pavlovning oliy nerv- 
faoliyati haqidagi ta'lim oti asosida m a’lum darajada tushuntirib o ‘tish mumkin. 
Xayolning nerv fiziologik asosida ham miyaning po'stida ilgari hosil qilingan vaqtli 
aloqalarning (assotsiatsiyalam ing) yana qayta tiklanib, bir-biri bilan yangicha 
qo cshilish jarayoni yotadi. Shuni ham aytish kerakki, bosh miya yanm sharlarida ilgari 
hosil qilingan vaqtli aloqalar binn-ketin tiklanadilar va binobann ulam ing 
qo‘shilishlari ham asta-sekin yuzaga keladi. Ana shuning natijasida bosh m iyaning 
po'stida inson o 'z shaxsiy hayotida hech qachon idrok qilmagan narsalam ing 
obrazlan paydo bo'ladi. Bu obrazlam ing ko'pi voqelikka m utlaqo t o 'g ‘ri kelmaydi va 
natijada tormozlanib qoladilar. Boshqa birlan esa voqelikka to ‘g ‘ri kelganligi ham da 
inson faoliyati uchun miyadan yangi im koniyatlar ochib bergani tufayli amaliy 
faoliyat natijalan bilan mustahkamlanadilar. Xayol qilish jarayoni ham isha nutq orqali 
am alga 
oshinlishi tufayli nutqning nerv-fiziologik asosida ikkinchi signallar
53

---

tizim in in e
faoliyati ham faol qatnashadi. Bundan tashqari xayol qilish jarayonida 
diqqat, 
xotira, 
tafakkur va iroda jarayonlari ham ishtirok qiladi. Ana shu nuqtai 
nazardan 
olganda xayolning (xususan ijodiy xayolning) nerv fiziologik mexanizmlami 
to'la tushuntirib berish uchun yetarli llmiy m a’lumotlar yo'q. Hozirgi kunda fan va 
texnikaning ju d a tez temp bilan rivojlanishi ijodiy xayol jarayonim ng oldiga katta 
vazifalar q o ‘ymoqda. M asalan, kosmik fazoni zabt etish, insonning oyga chiqishi, 
murakkab aqlli m ashinalarning yaratilishi va shu kabilar inson tafakkuri hamda ijodiy 
xayolning yuksak taraqqiyoti natijasida qo'lga kiritilmoqda.
Odam ning uyg'oq paytida yuzaga keladigan xayol jarayoni ma lum darajada 
tartibot va ixtiyoriy xarakterga ega b o ‘ladi. Shuning uchun odam o'zining xayol qilish 
jarayonini oldidagi maqsad va vazifalarga bo‘ysindira oladi. Odam o'zining bilimlari, 
tushunchalariga asoslangan holda xavoliy obrazlam ing paydo bo'lishim ldora qila 
oladi
Bosh miya katta yarim sharlannm g barcha tomonlari tormozlanib, odam uxlagan 
paytida ham xayol tush ko'rish shaklida yuzaga keladi Odatda odam uxlay boshlagan 
paytida lkkinchi signallar tizimining faoliyati bilan bog'liq bo'lgan nerv hujayralan 
ham madan oldin tormozlanadi. Uyqu bilan bog'liq bo'lgan tormozlanish jarayoni 
miyaning ham m a joyiga baravar ravishda tarqalmaydi 
Natijada ayrim joylar 
tormozlanmasdan qoladi va kutilmagan darajada ajoyib munosabatlarga kirisha 
boshlaydi Ana shuning uchun tush k o 'n sh lkkinchi signallar tizimining nazoratisiz 
ju d a betartib, pala-partish ravishda yuzaga keladigan assotsiatsiyalardan iborat 
bo'ladi.