ochib beradi. Eshitish ida nuqsoni bo'lgan b olalar eshituvchi bola
singari b a rc h a o 'y in tu rla rin i sevib o'ynaydi. Sujetli-rolli o 'y in la r
eshitish id a n u q so n i bo'lg an b o lalar va sog'lom b olala rd a o 'x sh ash
xususiyatlarga ega bo'ladi. E shitishida nuqson i bo'lg an bolalar
sujetli-rolli o 'y in d a k a tta la r faoliyati va o 'z a ro m u nosabati aks
etadi. Bu ja ra y o n d a eshitishida nuqsoni bo 'lg an b olalar o'ynaydi.
D u n y o q a ra sh n i, du n yon i idrok etishni nutqiy m uloqot chegara-
langanligi sababii o'ziga xos b o 'lgani u c h u n u la r n in g sujetli-rolli
o 'yin faoliyati eshituvchi b o lala rn in g o 'y in faoliyatidan farq q ila
di. E sh itish ida nu qso ni bo'lgan b olalar o 'y in la ri eshituvchi b o la
larga n is b a ta n p red m e t protsessual d ara jad a to 'x ta b tu ra d i h a m d a
juda s o d d a k o 'r in is h d a bo'ladi. Esh itish id a nuq so n i bo'lgan b o
lalar o 'y in id a h a d d a n
ortiq detalizatsiya, p red m e t h a ra k a tla rin i
p e d a k tim i kuzatiladi. Oila o 'y in id a «Bolani c h o 'm iltiris h » d a so-
vuq suvni iliq suv bilan a lm a s h tiris h n i, «Kir yuvish»da tog'o rag a
suv o lish ni e sd an chiqaradilar. B a ’z a n b u tu n o 'y in jara y o n i biror
h a ra k a tn i a m a lg a o shirishga qaratiladi. E sh itishid a nuqsoni
bo 'lgan b o lala r b u tu n o 'y in jara y o n id a m a ’lum sh a ro itn in g a yrim
x ususiyatlarini ko'rsatadilar. Ijodiy o 'y in ga k i r is h m a s d a n e sh iti
shida nu q so n i b o 'lg a n bolalar k a tta la r h a ra k a tig a taqlid qiladilar.
M a salan , «Bog'cha» yoki «Shifoxona» o 'y in id a b o g 'c h a o p a yoki
doktornirig ro lini o'ynovchi bolani b o g 'ch a opasi
yoki d o k to r opasi
ismi bilan nom laydi (bog'cha opa rolini o'g 'il bola o 'y n a s a h am
uni Zilola opa deb chaqiradilar). B u n d a bola o'zi o 'y n a y o tg a n
ro lin in g tashqi xu susiyatlarini n am o y o n qilishga hara k a t qiladi.
E sh itish ida n u q son i b o'lgan b olalar o 'y in id a h a ra k a tla r stereo-
tipligi ten den siy asini kuzatish m u m k in . B olalar m ex a n ik tarz d a
bir xil h a ra k a tla rn i takrorlaydilar. Bitta bola q a n d a y d ir h a ra k a tn i
bajarsa, b o s h q a la r a y n a n shu n i takrorlaydi. B oshqa bolaga taqlid
qilib, k a r bola o 'z id a n hech q a n d ay h a ra k a t q o 'sh m a y d i. K a t
ta m a k ta b g a c h a yoshdagi bolalar h a m taq lid e le m en tid an xoli
bo'lm aydilar. O 'y i n n i n g xarakterli xusu siyatlarid an biri hay otd a
q o 'lla n ila d ig a n p re d m e tn i boshqa m a q s a d d a q o'llash dir.
M asalan,
qa la m — te rm o m e tr, kubik — d azm ol o 'r n id a ishlatilishi m u m k in .
P re d m e tla rn i o 'y in jara y o n id a q o'lla sh d a sog'lo m bolalar u n in g
yangi n o m in i q o'lla sh a d i. H a ra k a tla rn i o 'y in d a a lm a s h tiris h b o -
117
lalar n u tq in in g rivojlanishi va shakllanishi bilan bog'liqdir. Eshi
tishida nuqsoni bo'lgan bolalar nutqi rivojlanmasligi sababli o 'yin
o'ziga xos ko'rinishga ega bo'ladi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan
bolalar p red m e tla rn i a lm ashtirishda qiyinchiliklarga uchraydilar.
K attalar q a la m n i qoshiq yoki kubikni d azm ol o 'r n id a qo'llash ni
aytsalar va bola buni am alga oshirsa, bu uni qalam bilan ovqat
yeyishi va kubik bilan d azm ol qilishni boshlaydi degani emas. Kar
bola ko'p holatlarda kattalar to m o n id a n aytilgan pred m et n o m in i
nom lam aydilar, p re d m e tn in g xususiyatlarini bevosita idrok e ta
dilar.
D unyoni idrok etishning chegaralanganligi
eshituvchi idroki va
izchilligi yo'qligi, nutqiy m uloqotning chegaralanganligi sababli
kambag'al bo'ladi. Eshituv tasavvurlari yo'qligi ko'ruv idroki bilan
to'ldirilm aydi, ko'ruv idroki atrof-olam haqida to'liq bilim bermay-
di. Nutqni kech egallash tafakkur va tasavvurning rivojlanishida
orqada qolishga sabab bo'ladi. Nutqiy rivojlanishdan orqada q o
lish tasavvur qilinayotgan o'y in sharoitini idrok etishni sekinlashti-
radi. Sujetli-rolli o'y in jarayonida um u m iy va nutqiy rivojlanish
darajasiga ko'ra murakkablashadi. Ular
oddiy predmet harakati-
d an inson o'zaro m unosabat va sezgilarini tasvirlashga o'tadilar.
U ning faoliyati pedagogik rahbarlikga bog'liq bo'ladi. Maxsus t a ’lim
jarayonida o'y in faoliyati o'zgaradi, turli m azm unga ega sujetli-rolli
o 'y in la r yuzaga keladi. Sujetli-rolli o 'y in la r m aktab yoshida ham
saqlanib qoladi. O'quvchilarda turli qoidalarga ega intellektual
o 'y in la r katta o'ringa ega. Ba’zi o'y in usullari o'quvchilar o'quv
faoliyatining asosiy qismi sanaladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
