Kiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

O'ZBЕKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA

KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

TOSHKЕNT AXBOROT TЕXNOLOGIYALARI UNIVЕRSITЕTI

“TA’LIM PSIXOLOGIYASI ” fanidan

Bajardi : Islom Abdigapparov.

GURUH: 652-18

Qabul qildi : AZIMOVA SH.

Toshkent-2020

BILET №1

ORALIQ SAVOLLARI

1.Ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining psixologik xususiyatlari nimalarda

namoyon bo’ladi?

2.Shaxslararo ziddiyatlar qanday yuzaga keladi?

1.

Insonning butun fikrlash (aqliy va intellektual) faoliyatining pirovard maqsadi ishlab chiqarish va ijtimoiy hayot uning oldiga qo‘ygan turli amaliy masalalarni hal etishdan iborat. Amaliy masalalarni hal etish uchun esa zarur malaka kerak bo‘ladi, ya’ni to‘laqonli intellectual o‘rganish malaka bilan boyitiladi. O‘rganish turli darajada o‘tuvchi murakkab ko‘p pog‘onali:sensorli (his etish), motorli (harakatli), kognitivli (bilish) jarayondan iborat. O‘rganish kuzatish asosida amalga oshadi. Mashqlarni anglash va o‘z-o‘zini nazorat qilish ongli ravishda qo‘yilgan maqsad va vazifalar tomonidan amalga oshiriladi.

O‘quv jarayonida bilim, malaka, ko‘nikmalar passiv emas, balki o‘qituvchi va o‘quvchining faol ishtirokida beriladi. Ta’limni o‘rganuvchi va o‘rgatuvchi orasidagi o‘zaro faol harakat jarayoni, deb tavsiflash mumkin, buning natijasida o‘rganuvchida ma’lum bir bilim, malaka va ko‘nikmalar shakllanadi. Bu jarayonni boshqarib, sifatli qilish, natijada eng samarali darajaga erishish pedagogika fanining (nazariya, metodika va amaliyot) asosiy vazifalaridan biri bo‘lib

hisoblanadi. Ta’lim muammolarini to‘g‘ri hal etish, o‘qish ma’lum darajada majburiy xususiyatga egaligi va asosiy maqsad yo‘lida engib o‘tish kerak bo‘lgan to‘siq sifatida namoyon bo‘lishi bilan ham bog‘liq. Bu vaziyat uchun qarshi kurashuvchi kuchlarning mavjudligi xosdir. Umuman olganda, bu ziddiyatli holat hisoblanadi, shuning uchun u katta psixik zo‘riqish bilan bog‘liq

ichki kuchni hamda individning o‘z-o‘zi bilan kurashishini talab qiladi. Ziddiyat keskin bo‘lganda «vaziyatdan chiqish» tendensiyasi (inkor, qiyinchilikni chetlab o‘tish, nevroz) Yuzaga keladi. Unda o‘quvchi o‘qishni tashlaydi yoki «o‘zini tutolmay qoladi» – qoidalarni buzadi, loqaydlikka tushadi. SHunga o‘xshash holat maktab amaliyotida ko‘p uchraydi.

Ta’limdagi muvaffaqiyatli vaziyat - insonni o‘qishga undovchi vaziyatdir. Bunga fanlarga qiziqish, qiziquvchanlik, madaniy darajani oshirishga intilish misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bunday motivli vaziyatlar ichki ziddiyatlarga ega bo‘lmaydi. Albatta, ular,shuningdek, o‘qish davomida uchrovchi qiyinchiliklarni engish bilan bog‘liq va iroda kuchini talab qiladi. Lekin bu kuchlar o‘z-o‘zi bilan kurashga emas, tashqi to‘siqlarni engishga yo‘naltirilgan. Bunday vaziyatlar pedagogika nuqtai nazaridan optimaldir. Ularni yaratish pedagogikaning muhim vazifasidir. Ular o‘quvchining xulqini boshqarishni emas, balki uni tarbiyalashni, uning maqsad, qiziqish va idealini shakllantirishni talab qiladi.

O‘quv faoliyati motivlari:

Ichki manbalar bilan bog‘langan (tug‘ma, erishilgan ehtiyojlar).

Tashqi manbalar bilan bog‘langan (hayotning ijtimoiy shart-sharoitlari).

SHaxsiy manbalar bilan bog‘langan (qiziqishlar, intilishlar va boshqalar).

Ta’lim tuzilishi:

Tashqaridan berilgan axborotni passiv qabul qilish va o‘zlashtirish.

Faol tarzda axborotni mustaqil izlash, aniqlash va undan foydalanish.

Tashqi tomondan shakllantirilgan axborotni yo‘naltirilgan holda izlash, aniqlash va undan foydalanish.

O‘qish va ta’lim harakatlari turlari:

Taqlid qilish, so‘zma–so‘z yoki mantiqan qabul qilish va takrorlash, tayyor namuna va qoidalar bo‘yicha mashq qilish.

Savol va vazifalar tanlovi, axborot va umumiy tamoyillar qidiruvi, «ixtiyor» va fahmlash, ijodiy faoliyat. Qo‘yilgan vazifalarni hal etish va natijalarni baholash, sinov va xatolar, tajribadan o‘tkazish, tushunchalarni tanlash va qo‘llash hamda boshqalar. Mazkur ta’lim turlarining har biri o‘quvchi faoliyatini boshqarishda o‘z usullari, ta’lim konsepsiyasi va metodlariga ega. SHunday qilib, birinchi tur - (tayyor bilim va malakalarni berish)da – ta’lim konsepsiyasi o‘qitish sifatida namoyon bo‘ladi. Uning uchun quyidagi: xabar qilish, tushuntirish, berish, ko‘rsatish metodlari xos. Ikkinchi tur (tabiiy mustaqil o‘rganish)da – ta’lim konsepsiyasi rag‘batlantirish sifatida aks etadi.

Unga xos metodlar:

qiziqish, hayrat, qiziquvchanlik uyg‘otish. Uchinchi tur (ongli faol yo‘nalishi)da – ta’lim konsepsiyasi rahbarlik sifatida ifodalanadi. Unga xos metodlar: muammo va masalalarni qo‘yish, muhokama va munozara, hamkorlikda rejalashtirish va boshqalar. Ta’lim jarayoniga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar

O‘quv vaziyatlari, ta’lim konsepsiyasi, o‘quv va ta’lim faoliyati, motivlari hamda o‘quv manbalari turli-tuman bo‘lsa-da, barchasi qandaydir umumiylikka ega. Ularning pirovard maqsadi – o‘quvchining kuchini nimanidir o‘rganishga yo‘naltirish. Agar o‘quv maqsadiga yo‘naltirilgan harakatning o‘zi bo‘lmasa, unda o‘qishning o‘zi ham bo‘lmaydi. ²ar qanday maqsadli o‘rganishning mazkur universal komponenti yodlab olish deb ataladi.

2. Shaxslararo nizolar- bu ularning ijtimoiy va psixologik o'zaro ta'siri jarayonida shaxslar o'rtasidagi ziddiyatlar. Bunday nizolarning sabablari- ham ijtimoiy-psixologik, ham shaxsiy, aslida psixologik. Birinchisiga quyidagilar kiradi: shaxslararo muloqot jarayonida ma'lumotlarning yo'qolishi va buzilishi, ikki kishining muvozanatsiz rol o'zaro ta'siri, bir-birining faoliyatini va shaxsini baholash usullarining farqlari va boshqalar, shaxslar o'rtasidagi tarang munosabatlar, hokimiyatga intilish, psixologik nomuvofiqlik.

Bunday barcha holatlarda siz o'zaro bog'liq ikkita jihatni ko'rishingiz mumkin... Birinchisi, nizoning moddiy tomoni, ya'ni nizo mavzusi, masala, kelishmovchilikni keltirib chiqaradigan masala. Ikkinchisi - mojaroning psixologik tomoni, uning ishtirokchilarining shaxsiy xususiyatlari, ularning shaxsiy munosabatlari, ziddiyat sabablariga, uning borishiga va o'zaro munosabatlarga bo'lgan hissiy reaktsiyalari bilan bog'liq. Ushbu ikkinchi tomon – shaxslararo nizolarning o'ziga xos xususiyati - ijtimoiy, siyosiy va h.k. ziddiyatlardan farqli o'laroq. Bunday to'qnashuvda odamlar to'g'ridan-to'g'ri, yuzma-yuz duch kelishadi. Shu bilan birga, ular taranglikni rivojlantiradi va saqlaydi. Ular nizoga shaxs sifatida tortiladi, unda ularning xarakteri, qobiliyatlari, boshqa individual xususiyatlari va xususiyatlarining xususiyatlarini namoyish etadi. Odamlarning ehtiyojlari, maqsadlari va qadriyatlari to'qnashuvlarda namoyon bo'ladi; ularning motivlari, qarashlari va qiziqishlari; his-tuyg'ular, iroda va aql.

Shaxslararo nizolarning o'ziga xos xususiyatlari bor, ular quyidagicha qaynaydi:

1. Shaxslararo nizolarda odamlarning qarama-qarshiligi bevosita, bu erda va hozirda ularning shaxsiy motivlari to'qnashuvi asosida yuzaga keladi. Raqiblar yuzma-yuz kelishadi.

2. Shaxslararo nizolarda ma'lum sabablarning butun spektri namoyon bo'ladi: umumiy va xususiy, ob'ektiv va sub'ektiv.

3. Konfliktli o'zaro munosabatlar sub'ektlari uchun shaxslararo to'qnashuvlar xarakterlarni, temperamentlarni, qobiliyatlarning namoyon bo'lishini, aql-idrokini, irodasini va boshqa individual psixologik xususiyatlarini sinash uchun o'ziga xos "sinov maydonchasi" dir.

4. Shaxslararo nizolar yuqori emotsionallik va qarama-qarshi sub'ektlar o'rtasidagi

munosabatlarning deyarli barcha jihatlarini qamrab olishi bilan ajralib turadi.

5. Shaxslararo ziddiyatlar nafaqat ziddiyatli bo'lganlarning, balki ular bilan yoki xizmat yoki shaxslararo munosabatlar bilan bevosita bog'liq bo'lganlarning manfaatlariga ta'sir qiladi.

Shaxslararo nizolar, yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, inson munosabatlarining barcha sohalarini qamrab oladi.

Shaxslararo nizolarni boshqarish ikki jihatdan - ichki va tashqi tomondan ko'rib chiqilishi mumkin.Ichki jihatnizoli vaziyatlarda samarali aloqa va oqilona xatti-harakatlar uchun texnologiyalardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Tashqi jihatrahbar (menejer) yoki

boshqaruvning boshqa sub'ekti tomonidan muayyan mojaroga nisbatan boshqaruv faoliyatini aks ettiradi.

Shaxslararo nizolarni boshqarish jarayonida ularning kelib chiqish sabablari va omillarini, shuningdek nizolashishdan oldin nizolashayotgan tomonlarning shaxslararo munosabatlarining xususiyatini, ularning o'zaro hamdardliklari va antipatiyalarini hisobga olish muhimdir.

Shaxslararo ziddiyatda har bir tomon o'z fikrini himoya qilishga, boshqasiga o'z noto'g'riligini isbotlashga intiladi, odamlar o'zaro ayblovlar, bir-birlariga hujumlar, og'zaki haqorat va kamsitishlarga va boshqalarga murojaat qilishadi. Bunday xatti-harakatlar nizo sub'ektlarida o'tkir salbiy hissiy tajribalarni keltirib chiqaradi, bu esa ishtirokchilarning o'zaro ta'sirini kuchaytiradi va ularni haddan tashqari harakatlarga undaydi. Qarama-qarshilik holatlarida his-tuyg'ularingizni boshqarish qiyin bo'ladi. Uning ko'plab ishtirokchilari, nizolarni hal qilgandan so'ng, uzoq vaqt davomida o'zlarini salbiy his qilishadi.Shaxslararo qarama-qarshilik odamlar o'rtasida mavj

Oilada shaxslararo nizolarning paydo bo'lishiga turli xil tashqi omillar ta'sir qilishi mumkin.Avvalo, bu jamiyatda sodir bo'layotgan o'zgarishlar, masalan, axloqiy va madaniy mezonlarning o'zgarishi, foyda kultining o'rnatilishi va shahvoniy ehtiyojlarni qondirishga yo'nalish, oilani ijtimoiy himoya qilishning etishmasligi va boshqalar. Qarama-qarshiliklar er va xotin muammo bo'yicha kelishmovchiliklar yuzaga kelganda paydo bo'ladi - qaysi funktsiyalarga ustunlik berish va uni qanday bajarish kerak. Masalan, xotin ko'p bolali bo'lishni xohlaydi, va eri birdan ko'p bo'lmagan holda, tarbiya uchun vaqt etishmasligi, "o'z-o'zidan yashash" istagi va boshqalarni nazarda tutadi.

Oilada bola o'sadi, tarbiya, ta'lim, kasbga yo'naltirish va boshqalar muammolari qo'shiladi, kelishmovchiliklarning yangi sabablari paydo bo'ladi, bu ota-onalar va bolalar o'rtasida shaxslararo nizolarning paydo bo'lishiga yordam berishi mumkin.

Yosh ota-onalarning keng tarqalgan kasalligi - ulardan birining yangi turmush o'rtog'ining fikrlarini e'tiborsiz qoldirib, yangi avlodni "to'g'ri tarbiyalash" jarayoniga rahbarlik qilishga urinishlari. Masalan, bola otasidan xafa bo'ladi, u onasiga yuguradi va onasi uni tinchitishni boshlaydi va "bizning otamiz yomon, u sizni xafa qiladi" deb aytadi.

Bunday xatti-harakatlar er uchun qiyin va bolada bo'linish shaxsini shakllantirishi va er-xotinlar o'rtasida ziddiyatga olib kelishi mumkin. Har qanday ota-ona, u bolaga nisbatan qanday munosabatda bo'lishidan qat'iy nazar, bolaning huzurida, u har doim haqdir. Bir-birining xulq-atvorini muhokama qilish, faqat bola yo'qligida, bir-biriga xayrixoh shaklda, umumiy echimni toppish uchun joizdir.

Bolani jazolash borasida ota-onalarning har xil fikrlari nizolarga olib kelishi mumkin. Ulardan biri kuchli usullarni afzal ko'rishi mumkin, boshqalari ularni rad etishi mumkin. Bola uchun qo'shimcha mashg'ulotlarni tanlash (musiqa, sport, turli doiralar) ham nizolarni keltirib chiqarishi mumkin. Bolani salbiy baholashga munosabat keskin ziddiyatli vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Shunday qilib, siz nizolarning paydo bo'lishi uchun barcha shart-sharoitlarni bir marta yo'q

qilishingiz va ularni qanday qilib to'g'ri boshqarishni o'rganishingiz kerak. Buning uchun ziddiyatlarni tahlil qilish, ularning sabablari va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlarini tushunishi kerak

Demak, Shaxslararo ziddiyat - bu odamlar o'rtasida paydo bo'ladigan va ularning qarashlari,manfaatlari, maqsadlari, ehtiyojlarining nomuvofiqligidan kelib chiqadigan echilmaydigan ziddiyat. Shaxslararo munosabatlardagi ziddiyatlarning o'ziga xos xususiyatlari bor, bu ularni bahsli masalalarning boshqa variantlaridan ajratib turadi. Aynan:

Har bir tomon o'z fikrlarini argumentatsiyasini faktlar bilan chetga surib, raqibning

ayblovlaridan foydalanib, o'z ishini o'jarlik bilan isbotlaydi.

Ziddiyatli tomonlarda salbiy his-tuyg'ular hukmron bo'lib, ular jilovlay olmaydilar.

Ziddiyatli ishtirokchilarning etarliligi va tajovuzkorligi yo'qligi. Qarama-qarshilik tugaganidan keyin ham salbiy qoladi. To'qnashuv sabablarini xotirjamlik bilan muhokama qilish va ziddiyatga nima sabab bo'lganini aniqlash kerak:

Eng yaxshisini taklif qilish orqali ayblash va hujum qilishning hojati yo'q.

O'zingizning hukmingizni himoya qilib, raqibingizga bosim o'tkazmang. Bosim to'g'ri xatti-harakatlar emas, bu faqat mojaroda bo'lganlarning imkoniyatlarini cheklashga olib keladi.

Nutqingizni kuzatib borish muhimdir. Va insonni kamsitadigan so'zlarni ishlatmang.

"Hech qachon" va "hech qanday yo'l yo'q" so'zlarini ishlatmang. Va "so'z - kumush, sukunat -oltin" degan maqolni eslang. Ba'zan mojaroni kuchaytirishi mumkin bo'lgan tiradaga tushishdan ko'ra, uni kamroq aytish osonroq.

Vaziyatni muhokama qilayotganda, odamga hujum qilishning hojati yo'q. Shaxsiy

xususiyatlar haqida emas, balki muammo haqida gapirish kerak. Kichkina narsalarga yopishmaslik, balki asosiy masalalarni hal qilish.

O'zingizning fikrlaringiz va his-tuyg'ularingizni ochiq ifoda etganingiz ma'qul. Halollik va samimiylik raqibga sizning nuqtai nazaringizni yaxshiroq tushunishga va, ehtimol, qabul qilishga imkon beradi. Sizni tashvishlantiradigan va tashvishlantiradigan narsalarni ayting.