Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning og'zaki nutqi qanday 
ko'rinishga ega?
2. Eshitishida nuqsoni bo'lgan b olalarning rivojlanishida im o - 
ishora nutq ining vazifalari n im a la rd a n iborat?
109

---

V II bob. E S H IT IS H ID A N U Q S O N I B O ‘L G A N
B O L A L A R S H A X S IN I S H A K L L A N T IR IS H
X U S U S IY A T L A R I
7.1. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar shaxsini o‘rganishning
umumiy masalalari
Shaxs atrofdagi olam ni, undagi hodisalarni faol anglovchi va 
qayta ishlovchi insondir. Shaxs jam iyatda o ‘z -o ‘ziga va boshqalar- 
ga nisbatan m a ’lum pozitsiyada turuvchi, m a ’lum qarashlar, fikr- 
lar, ideallar tizimiga ega bo'lishi ko'zda tutiladi. Yangi tug'ilgan 
chaqaloq ijtimoiy mavjudod bo'Isa h am , uni shaxs deb bo'lmaydi. 
Bola shaxsi kattalar bilan muloqotda insoniyatning ijtimoiy tajriba- 
sini egallash jarayonida shakllanadi.
Kar bola shaxsining shakllanishi o'ziga xos xususiyatlarga ega 
bo'ladi. Birinchidan, kar bola eshituvchi o d a m la r bilan m u loqot­
da cheklangan bo'ladi, bu m a i u m o t n i egallash jarayonini sekin- 
lashtiradi. Ikkinchidan, eshitish analizatori faoliyatining buzilishi 
emotsional rivojlanishda m u h im ahamiyatga ega bo'lgan akustik 
olam (inson ovozi, qushlar sayrashi, musiqiy ovozlar) anglash im- 
konidan m a h r u m qiladi. U chinchidan, eshituvchi bolalardan farqli 
eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar insonlarning ijtimoiy tajribasi- 
ni egallashdan m ahrum dir. Maxsus bog'cha va maktablarga qadar 
eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar rivojlanishi sekin tem pda a m a l­
ga oshadi. M uloqot qiyinchiligi va eshituvchilar bilan m uloqotining 
cheklanishi ularning um umiy rivojlanishiga salbiy t a ’sir ko'rsatadi. 
X arakterning ayrim xususiyatlari, shaxs qirralari kabi maxsus ta s h ­
kil etilgan ijtimoiy sharoitlarda amalga oshadi. Sog'lom od a m la r 
ichida yashab kar bola eshituvchi tengdoshlariga nisbatan o'zgacha 
m unosabatni sezadi, bu unda shaxs qirralari shakllanishiga salbiy 
t a ’sir ko'rsatadi.
K.Obunovskiy tadqiqotlarida 80—130 sm dagi past bo'yli od a m - 
larning shaxs qirralarining shakllanish jarayoni o'rganiladi. Olim 
ularning shaxs qirralari shakllanishida m a ’lum darajadagi bir 
xillikni aniqladi, o'ziga xos bo'lmagan optim izm li, bevositalik, 
sharoitlarga chidam lilikni aniqlagan. Shuning uchun, tekshiruvchi
no
N

---

atrofdagilar pakanaga boshqacha m unosabatda boiganligi u c h u n 
unda shaxsning o'ziga xos qirralari shakllanadi deb xulosaga kel- 
gan. Eshituvchi kattalar eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar m ak- 
tab-internatidagi eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar quvnoqligi, 
hayotga chanqoqligini ko'rib hayratga tushganlar. U la rn in g fik ri­
cha, eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar o'z nuqsonidan uyalib, 
doim o xomush yurishlari kerak. M a ’lumki, eshitishida nuqsoni 
bo'lgan bolalar o'z nuqsoni haqida kech biladilar, m axsus m ak- 
tabdagi t a ’lim-tarbiya jarayonida ularda kelajakka ishonch, faol- 
lik shakllanadi. K atta va o 'r ta s in f o'quvchilari eshituvchilar bilan 
o'zlari o'rtasidagi farqni yo'qotish uchun so'zlashuv nutqini egal- 
la s h g a ju d a intiladilar. K ar bola shaxsining rivojlanish m u am m o la ri 
surdopsixologiyada to'liq tadqiq etilm agan, quyidagi bo'lim ush- 
bu masala tadqiqiga qaratilgan. Surdopsixologiyada V.G. Petrova, 
V.L. Belinskiy, E.A.Viytar, M .M . N u d e lm a n larn in g ilmiy izlanish- 
larida sog'lom va kar, zaif eshituvchi bolalar va o'sm irlar o'rtasidagi 
shaxslararo m unosabat xususiyatlari o'rganilgan. Ular sotsiometrik 
testlar h a m d a insholardan foydalanilgan holda suhbat, kuzatuvlar 
tashkil etgan. Natijalar shuni ko'rsatdiki, sog'lom bolalar o'rtasida 
«sinfdagi sardorlik» xususiyatlariga — muloqotga kirishuvchanlik, 
do'stga sadoqatlilik, birodariga k o'm ak berish, mustaqillik, fantazi- 
yaga boy'jihatlari h a m da ko'rkam tashqi ko'rinishning o'zi yetarli 
ekanligini t a ’kidlashgan. K ar va zaif eshituvchi bolalar esa m a z k u r 
holatni sinfdagi o'quvchilarning og'zaki nutqini egallaganlik holati 
va darslarni o'zlashtirish darajasiga ko'ra belgilashgan.