7.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar hissiy em otsional iroda
sferasining tavsifi
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bola tarbiyalanayotgan ijtimoiy
sharoit uning shaxs sifatlari shakllanishida m u h im aham iyat kasb
etadi. K attalar va tengdoshlari bilan m uloqotda, ijtimoiy tajriba j a
rayonida bola shaxsi rivojlanadi. Atrofdagi ijtimoiy m uhit bola ijo-
biy m unosabatlar tizimidagi o 'r n in i aniqlashga imkon beradi. Bu
o 'rinda eshitishida nuqsoni bo'lgan bolani o'z holatiga, shaxsiga
munosabati katta ahamiyat kasb etadi. K ar bolalarning emotsional
doirasi rivojlanishiga m a ’lum noxush o m illar salbiy t a ’sir ko'rsatadi.
So'zlashuv m uloqotining buzilishi kar bolani atrofdagilardan uzoq-
lashtiradi, ijtimoiy tajribani egallashda qiyinchiliklarni tug'diradi.
Nutqning rivojlanishida orqada qolish bolani o'zini, boshqalarni
emotsional holatini tushunishga to'sqinlik qiladi, o'zaro munosa-
batlar shakllanishini sekinlashtiradi. Badiiy adabiyotlar bilan kech
tanish kar bolaning emotsional dunyoqarashini chegaralaydi, badiiy
asar qahram onlari va o'zgalar ruhiy holatini tushunishga to'sqinlik
qiladi. Mahalliy va chet el olimlari tadqiqotlarida eshitishida n u q
soni bo'lgan bolalar emotsional rivojlanishining o'ziga xos m uam -
molari o'rganilgan. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar hayotining
birinchi kunlaridanoq atrofdagilar bilan to'liqsiz emotsional va
nutqiy muloqot mavjudligi sababli ularning jamiyatga moslashuvi,
ijtimoiylashuvida qiyinchilik tug'diradi. Xususan, V. Petshak kar
bolaning emotsional rivojlanish holatini tadqiq etgan. Unda qu-
yidagi o'zaro bog'liq m u am m olar o'rganilgan: 1 m u a m m o — ijti
moiy sharoit — ota-onalar eshitish qobiliyatining saqlanish d a ra
jasiga ko'ra maktabgacha va m aktab yoshidagi kar bolalarning
emotsional rivojlanish va m unosabatlarini aniqlash. 11 m u a m m o —
kar o'quvchilarning boshqa od am emotsional holatini tushunishi.
Boshqalar ruhiy holatini tushunish darajasi bolaning emotsional
holatini belgilaydi. O'zganing emotsional holatini tushunish uning
yuz m im ikasi, ovoz reaksiyalar, nutqiy intonatsiyalar, imo-ishora-
larni idrok etishga olib keladi. K ar bolada o'zga odam ga simpati-
yani rivojlantirish darajasiga ko'ra, emotsional holatini tushunishi
malakasi yuzaga keladi. Simpatiya — yoqtirish, boshqa o d a m n in g
emotsional holatini tushunish va u n in g hayotiy sharoitiga kirishda
asosiy omildir. Nutq rivojlanishining o'ziga xosligi m a ’lum emotsio
nal holatni ifodalovchi so'zlarni egallashga to'sqinlik qiladi. Yaqin
qarindoshlari bilan emotsional-ijtimoiy m uloqotda kar bolalarda
muloqotga kirishuvchi od a m la r imo-ishorasi, mimikasiga diqqat
bilan qarash shakllanadi.. Asta-sekin ular boshqa o d a m la r bilan m i
m ik, imo-ishorali m uloqotining tabiiy vositalarini egallaydilar. Bu
atrofdagilar bilan so'zli m uloqotni im o-ishoralar bilan to'ldiradi.
V. Petshak eksperimental psixologik tadqiqotlarda kar bolalarning
kattalar bilan muloqoti xarakterini o'rganadi. Kar o'quvchilar
emotsional holatining kambag'alligi ularning kattalar bilan emot-
112
sional va nutqiy muloqoti xarakteriga bog'liq bo'ladi. Xususan, kar
o n a la rn in g kar bolalarida turli tipdagi emotsional holatlar, intellek-
tual emotsiyalari sog'lom bolalar darajasida bo'ladi. Sog'lom ota-
o n a la rn in g kar bolalarida turli hayotiy sharoitlarda kam miqdordagi
emotsiya kuzatilgan. Bu eshituvchi o ta-o n a la rn i kar farzandlarida
emotsional m uloqotni shakllantira olmagani bilan belgilandi. E shi
tuvchi o n ad an farqli kar o na o'z farzandi bilan emotsional m uloqot
ni o 'rn ata oladi. Shu sababii kar o ta-o n a la r uyida tarbiyalanuvchi
bola internatda tarbiyalanuvchi bolaga nisbatan emotsiyalari, his-
tuyg'ulari sog'lom bolalar his-tuyg'u lariga teng keladi. K ar bolalar
emotsional rivojlanishida bolaning yaqin qarindoshlari, ota-onasi
bilan m unosabatida u larning oiladan ajralganligi h a m m u h im omil
sanaladi. M aktabgacha davrda motivatsion aham iyatga ega bo'lgan
emotsiya, his-tuyg‘u turi inso n ning atrofdagi predm et, hodisalarga
munosabatidir. H is-tu yg'un ing shakllanishi m u ra k k a b va o'ziga xos
yo'l sanaladi. M aktabgacha davrda his-tuyg'ular sujetli-rolli o 'yinlar
faoliyatida shakllanadi. D .B .E lk o n in o d a m la r o'rtasidagi m u no sa-
batlarni shakllanishida sujetli-rolli o 'y in n in g roli kattaligini alohida
'ta’kidlaydi. Inson m unosabati asosini tashkil etuvchi n o rm a lar b o
laning m a ’naviy va ijtimoiy tuyg'ulari manbayi sanaladi. Emotsiya
va tuyg'u bevosita o'yin cheklanishlariga bo 'ysunishda ishtirok etadi,
bun da bola o'yin qoidalariga muvofiq o'z tu y g'ularini boshqarishga
o'rganadi. Bola o'z tuyg'ularini jilmayish, kulish, m im ik a , im o-
ishora, intonatsiya, harakatlar vositasida namoyon etishni o'rganadi.
Tuyg'ular tilini o'rganib, u lar anglangan holda, o'z emotsiyalarini
bayon qiladi.
K ichik yoshdagi kar b o lalard a o 'y in va nutqiy faoliyatning
c hegaralanganligi sababii u lar o 'r to q la rin i tu sh u n m a y d ila r. L e
kin o 'z a ro m u h a b b a tn i, tu s h u n is h n i ku tad ilar, uydan ajralgan-
lari uch u n u lard a n h im o y a, q a y g 'u ris h n i kutadilar. B og'chaga
kelgan k u n la rid a b o lalar o 'rto g 'ig a yordam ga kelm aydilar, bir-
biriga m u h abbat, m e h r bilan q aram aydilar. Yil b osh ida k ichik
g u ru h d a g i b o lalarda uyda tarbiyalanish asosida s h a k lla n g an ego-
istik yo'nalish ku zatiladi (yangi yaxshi o 'y in c h o q n i to rtib olish,
o 'y in c h o g 'in i o 'rto g 'ig a berm aslik). O 'r t a va yuqori g u r u h la r d a
o 'r to q lik va axloqiy t u y g 'u la r n in g rivojlanishida ijobiy t a ’sirlar
113
k o i i n a d i . Sujetli-rolli o 'y in , bayram , tu g 'ilgan k u n la r o 'tk az ish
ijobiy emotsional tu y g 'u n i shakllantirishga sabab bo'ladi. Bu
o 'rto g 'in i qayg 'urishlarini tu sh u n is h i, u n in g emotsiyalari, qiyin-
c hiliklari ijobiy t a ’sir ko'rsatadi.
Maktabgacha yoshdagi eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar
shaxslararo munosabatini shakllantirishda, emotsiya va tuyg'ularni
rivojlantirishda boshqa odam larn in g emotsiyalarini tushunish m uh im
rol o'ynaydi. V. Petshak kar maktabgacha va m aktab yoshidagi bola
larning boshqalar emotsiyasini tushunish xususiyatlarini o'rgangan.
Tadqiqot jarayonida m a ’lum emotsional holatlarda, xursandchilik,
g'am -anduh, qo'rquv, nafrat, befarqlik, hayrat emotsiyalari tasvir-
langan edi. Tasvirlarni uch xil variantda tasniflash m umkin:
• shartli-sxematik;
• realistik;
• hayotiy sharoit (sujetli rasm).
Tekshiriluvchining vazifasi yuz tuzilishiga ko'ra insonning e m o t
sional holatini anglash va uni imo-ishora nutqi bilan bayon etishni
ko'zda tutishi. Emotsional holatni tushunish kar va sog'lom bolalar
uchun qiyinchilik tug'diradi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar
orasida faqat ba’zilari tasvirlash sxematik va hayotiy variantni to'g'ri
angladilar. Rasm personajlarining imo-ishorasi holatini to'g'ri tu-
shunganlar. Ba’zan eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar emotsional
holatga m im ik va imo-ishorali ta s n if berganlar. So'zli bayon b a ’zan
amalga oshirilgan.
Shunday qilib, tashqi ko'rinishlar (mimika, imo-ishora) kar bola
larning emotsiyalarni tushunishida m u h im ahamiyatga egadir. Eshi
tishida nuqsoni bo'lgan bolalarning ruhiy rivojlanishida emotsional
doira rivojlanishi davom etadi. V. Petshak tadqiqotlari natijalariga
ko'ra, IV sinf o'quvchilari xursandchilik, shodlik, g'am , hayrat,
qo'rquv, nafrat tuyg'ulari ifodalangan personajlarning emotsional
holatini qisman tushunganlar. Bu bilimlarni bolalar asta-sekin,
o 'rta va yuqori sinflardagi t a ’lim davomida egallaydilar. Analogik
bilim ni eshituvchi bolalar kichik yosh davrida egallaydilar.
Emotsiyalarni kech anglash bir qator noxush oqibatlarga sabab
bo'lishi m um kin. Xususan, adabiy qah ram onlarn i, ularning faoli-
yatlari, qiliqlari, oqibat va sababini tushunish eshitishida nuqsoni
114
N
bo'lgan bolaning shaxs sifatlari shakllanishi va ijtimoiy-emotsional
sferasi tarkib topishiga ijobiy t a ’sir ko'rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |