Масъул муҳаррир

10
UMUMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARI O‘QUVCHILARINING YOZMA 
NUTQINI INSHO YOZISH ORQALI RIVOJLANTIRISH USULLARI
Sirdaryo viloyati Boyovut tuman 48 - maktab 
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi 
Rahmonqulova Gulchehra (45842540)
Annotatsiya: Maqolada umumta’lim maktablari o‘quvchilarining yozma nutqini insho yozish 
orqali rivojlantirish usullari ko‘rsatib berilgan. Shuningdek, muallif o‘quvchining shaxsiy nutqiy 
faoliyatini shakllantirishdagi metodik talablarini aytib o‘tgan. 
Kalit so‘zlar: Nutq, metod, hissiyot, individuallik, epizod, badiiy tasvir, insho, obrazlilik, 
yozma ish, uzluksiz ta’lim, tasavvur, atrof-olam, ko‘nikma, boshlang‘ich ta’lim, og‘zaki matn, 
adabiy til
Nutq fikr bayon qilish vositasi bo‘lib, og‘zaki va yozma, ichki va tashqi nutq kabi shakllari 
mavjud. Nutqning amaliy ahamiyati shundaki, tafakkur nutq yordamida ro‘yobga chiqadi. 
Og‘zaki nutq pauza, urg‘u, intonatsiya va tovushlar orqali borib yetsa, yozma nutq esa harf 
va so‘zlarning ma’lum qonuniyat asosida o‘zaro birikuvi (tinish belgilar, abzas, paragraf) 
orqali borib yetadi. Og‘zaki nutqni eshitamiz, yozma nutqni ko‘ramiz va o‘qiymiz. Yozma 
nutqda savodxonlik va mazmun asosiy o‘rin tutadi. Nutq o‘stirishning metodik sharti nutqiy 
faoliyatning keng tizimini yaratish, ya’ni, birinchidan, yaxshi nutq namunasini idrok etish, 
ikkinchidan, o‘rgangan til vositalaridan foydalanib, o‘z fikrini bayon etish uchun sharoit yaratish 
hisoblanadi. Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o‘zlashtiradi. Buning o‘zi yetarli emas, chunki 
u nutqni yuzaki o‘zlashtiradi. Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular:– Adabiy til 
me’yorlarini o‘zlashtirish. Maktab o‘quvchilarini adabiy tilni sodda so‘zlashuv tilidan, sheva 
va jargondan farqlashga o‘rgatadi, adabiy tilning badiiy, ilmiy, so‘zlashuv variantlari bilan tan-
ishtiradi.– Jamiyatimizning har bir a’zosi uchun zarur bo‘lgan muhim nutq malakalarini, ya’ni 
o‘qish va yozish malakalarini o‘zlashtirish. Bu bilan o‘quvchilar yozma nutqning xususiyatla-
rini, uning og‘zaki-so‘zlashuv nutqdan farqini bilib oladi.– O‘quvchilarning nutq madaniyatini 
takomillashtirish. Til jamiyatdagi eng muhim aloqa vositasidir, mana shu ijtimoiy ahamiyatidan 
kelib chiqib, maktabda o‘quvchilarning nutq madaniyatiga alohida e’tibor beriladi.
Insho qanday turda bo‘lishidan qat’i nazar, og‘zakimi yoki yozmami, o‘zida o‘quvchilarning 
o‘z fikrlarini yaratishga yo‘naltirilgan ishni mujassamlashtiradi. Insho o‘quvchining shaxsiy 
nutqiy faoliyatini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu ikki yo‘nalishdagi ishni: 
nutqiy faoliyatni takomillashtirish hamda nutqiy ko‘nikmalarning har birini shakllantirishni 
o‘zida mujassamlashtirgan mashqlarning bir ko‘rinishi sanaladi. 
Insho, bu – o‘quvchilarning tabiiy monologik nutqining yanada mukammal bo‘lishiga, nutqiy 
faoliyati tajribasining boyitilishiga qaratilgan mashq turi hisoblanadi. Insho o‘tkazish haqiqiy 
nutqiy faoliyatda mavjud bo‘lgan barcha shart-sharoitlarni kuzatishni talab qiladi. Nutq har doim 
insonlarga hamroh bo‘ladi. 
Inshoni yozish bosqichida o‘quvchilar imloviy xatoga yo‘l qo‘yish qo‘rquvidan xalos 
bo‘lishlari uchun ularning diqqati aynan nutqiy topshiriqlarni bajarishga qaratilgan bo‘lishi 
lozim. Amaliyotda qo‘llanilgan yo‘riqnomaga ko‘ra, faqat yozilishi aniq bo‘lgan so‘zlardan 
foydalanish xavflidir, chunki bu holat tayyorgarlik ishlarining ahamiyatini yo‘qqa chiqaradi 
va o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi. Insholarni tekshirish bosqichida 
o‘quvchiga mazkur masalani o‘zi mustaqil tekshirish uchun ma’lum bir vaqt beriladi. Inshoni 
yozish bosqichi quyidagicha tashkil qilinadi:– dastlabki tayyorgarlik;
– nutqiy vaziyatni yaratish;– o‘z-o‘zini nazorat qilish;– insho(matn)ni yozish. Matn – 
mazmun, uslub va grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan va aniq ketma-ketlikda joylashgan 
gaplar qatoridan tuzilgan tugallangan asar. Matndagi gaplar oddiy, oldinma-keyin kelmaydi. Balki 
bu bog‘lanishning o‘z qonunlari mavjud. Gaplar orasida tengsizlik mavjud. Gaplar kontekstga 
bog‘liq bo‘lishi yoki bo‘lmasligi mumkin. Kontekstga bog‘liq gaplarni mustaqil ishlatish mumkin 
emas, chunki ularning mazmuni kontekstdan tashqarida har doim ham tushunarli bo‘lavermaydi. 
Gaplardagi o‘zaro aloqa zanjir usulida (ikkinchi gap birinchi gap bilan, uchinchi gap ikkinchi 
gap bilan) yoki muqobil (gaplar o‘zaro bog‘lanmaydi, balki o‘zaro taqqoslanadi, bunda barcha 
gaplar birinchi gapga bog‘langan bo‘lib, uni aniqlab keladi) bo‘lishi mumkin. Matn qurilishi 

---

839
10
nutq turiga bog‘liq bo‘ladi. Nutq turlarini tasniflashda bayon usuli, tasvir usuli va muhokama 
usuli alohida farqlanadi. Yozma nutqni rvojlantirish bosqichlarida tasvir usulidagi mashqlardan 
foydalanish samarali natijalar beradi
Xulosa qilib aytish mumkinki, insho yozishni o‘rgatish – zamonaviy maktabning dolzarb 
muammolaridan biridir va bu ko‘nikma o‘quvchining kelajakda qaysi soha – xoh fan, xoh 
texnika yoki san’at sohasida bo‘lmasin, madaniyatli kishi sifatida kamol topishi uchun zarurdir. 
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 208-b.
2. Zunnunov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. –T.: O‘qituvchi, 1992. 299-b.
3. Husanboyeva Q. Tahlil adabiyotni anglash yo‘li. – T.: Sharq, 2013. 346-b.
4. Nurmonov A, Sobirov.A. Hozirgi O‘zbek adabiy tili. – T.: Ilm ziyo, 2010. 160-b.
5. Turdiyev B. Yozma nutqni rivojlantirish yuzasidan praktikum. – T.: O‘qituvchi, 1980, 124-b.
6. Madayev O. Insho qanday yoziladi. – T., 1991, 120-b.
7. Баранова Э. Методика обучения аргументированному письменному высказыванию. – 
М.: Просвещение, 1991. – C. 227.

---

840