|
Тарахтиева Гулмира Кулбаевна
(ТДТУ в.в.б. доцент)
НЕФТ ВА ГАЗ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИНИНГ ХОМАШЕ
БАЗАСИДАН КОМПЛЕКС ФОЙДАЛАНИШДА ТРАНСПОРТ
ХИЗМАТИДАН ФОЙДАЛАНИШ ҲОЛАТИ
Нефт ва газ бурғулангач, уни қазиш ишларидан сўнг нефтни
қайта ишлаш натижасида нефт ва газ маҳсулотларини аҳолига
етказиш, уни ташиш ва сақлаш керак бўлади. Бунда эса нефт ва газ
саноати транспорти асосий ўринни эгаллайди. Нефт ва газ саноати
транспорти - кейинчалик нефт конларидан қайта ишлаш ва истеъ-
мол қилиш пунктларига етказиб бериш учун хизмат қилади: бу қу-
934
вур йўли, темир йўл, денгиз, дарё ва автомобил транспорти орқали
амалга оширилади. Нефт ва газни ташиш транспортининг ҳар хил
турлари ишлаб чиқиш ва жойлашиш, техник жиҳозлар ва фойда-
ланиш шароитлари, нефт юкларининг оқими, индивидуал йўналиш,
ўтказиш қобилияти ҳамда техник-иқтисодий кўрсаткичлари бўйича
фарқланади. Нефтни ташишнинг барча турлари ягона транспорт
тизимидан иборат бўлиб, у мамлакатга барча турдаги юкларни
етказиб беришга мўлжалланган доимий қурилмалар ва мобил
қурилмаларни ўз ичига олади.
Нефтни ташиш бўйича хизматлар учун нефт ва газ транспорти
компанияси юк жўнатувчилардан асосан давлат бошқаруви органи
томонидан белгиланган ставкалар бўйича ҳақ олади. Шу билан
бирга, тарифнинг ҳисобланган қиймати иқтисодий асосланган хара-
жатларни қоплашни, соф фойдани техник қайта жиҳозлаш, асосий
воситаларни модернизация қилиш ва реконструкция қилиш учун,
дивидендларни тўлаш учун, амалдаги солиқ қонунчилигига муво-
фиқ солиқ ва йиғимларни тўлаш учун маблағларни шаклланти-
ришни таъминлаши керак.
Қувур транспортида кўп миқдордаги нефт, нефт маҳсулотлари
ва суюлтирилган нефт-газларини бир йўналишда ташиш учун
фойдаланилади. Унинг ўзига хос устунликлари ва камличиклари
мавжуд. (1-расм.)
1-расм.
Нефт ва газ қувурларининг афзаллик ва камчиликлари.
Манба:
6
6
Закиров А.А.Закиров А.А.,Отто О.Э., Экономика зарубежной нефтяной и газовой
промқшленности.-Т.:”EXTREMUM-PRESS”, 2015, 255 стр.
935
Дунёда юкларни қувур орқали ташиш таркиби қуйидагича:
юкларнинг 56% газ; 42,5 нефт ва 1,5% нефт маҳсулотлари. Нефт
қувурларининг 3 кўриниши мавжуд. Кон қувурлари, номидан кўри-
ниб турибдики, қудуқлар нефт конларидаги турли хил объектларга
уланади. Нефт майдонига, битта кон бошқасига, асосий нефт қуву-
рига ёки асл нефтни қайта ишлаш заводи ташқарисида жойлашган
саноат объектига олиб келади. У нефтни кондан нефтни қуйиш ва
истеъмол қилиш жойларига етказиш учун нефт қувурларини
қуради. Улар ичига нефт омборлари, нефтни қуйиш терминаллари,
нефтни қайта ишлаш заводлари киради. Транзит усули рентабел-
ликни таққослашда баҳоланади ва қувур тизимлари бу ерда етакчи
ўринни эгаллайди, чунки нефт маҳсулотларини темир йўл орқали
ташиш нархи якуний нархнинг 30 фоизидан кўпроқни ташкил этади,
қувур линияси орқали ташиш нархи еса 10-15 фоизни ташкил этади.
Барча турдаги нефт юклари темир йўл орқали, шу жумладан,
суюлтирилган нефт газлари, цистерн ёки бункерларларда ёки енгил
йилиндларда сақланиб, у асосан нефт маҳсулотлари, битум ва шу
каби кичик партиялардаги маҳсулотларни ташиш учун ишлатилади.
Катта ҳажмдаги ва бутун товар айланмасини ҳисобга олган ҳолда
ушбу транспорт туридан фойдаланишни иқтисодий жиҳатдан муқо-
бил танлов сифатида қайд этмайди. Магитсрал нефтқувурлари
универсал ташиш қобилияти орқали магистрал ва кириш йўллари
ва ҳаракатланувчи таркибнинг кенг тармоғидан фойдаланиб, нефт
ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш билан кўпчилик ўртасида
транспорт алоқасини амалга ошириши мумкин. У қувурлар транс-
портидан бир неча баравар кўпроқ. Камчиликлари: танкларнинг
бўш ишлаши; битта йўналишнинг чекланган ҳажми; юк ортиш ва
тушириш мосламаларини, нефт ташиш ва қабул қилиш пункт-
ларини, танк фермаларини яратиш зарурати.
Сув транспортида нефт, нефт маҳсулотлари, суюлтирилган
газни ҳар қандай ҳажмда, қуйма баржалар ва қайиқларни, шунинг-
дек кичик идишларни ташиш имконияти мавжуд. Етказиб бериш
тезлиги нисбатан паст, бундан ташқари, мойни қабул қилиш ва
жўнатиш учун кириш жойлари ва нефт захираларини яратиш керак.
Кичик тоннеллар махсус мақсадлар учун, шу жумладан бетон-
да ташиш учун ишлатилади; Нефт маҳсулотларини ташишда
16,500-220,4999 тонна оғирликдаги (кеманинг юкининг умумий
оғирлиги) умумий мақсадли йўлбарслар ишлатилади; ўртача тонн-
936
ажли танкер ва (25,000-44,999 п.ру) - ҳам нефт маҳсулотлари, ҳам
нефтни етказиб бериш учун. Катта тоннаж 45000 дан ортиқ қирғоқ-
ларга ега йўлбарс деб ҳисобланмайди; Ян нефтни денгиз орқали
ташишда асосий юк ҳисобланади.
Aвтотранспорт транспорт воситаларида нефтни сақлаш омбор-
ларини кичикларга ва кейинчалик истеъмолчиларга қисқа масофада
ташишни таъминлайди. Катта маневр, ҳаракатчанлик, пассивлик
билан фарқланади. Шу билан бирга, юкларни етказиб бериш, авто-
уловларнинг юклари томонидан нефт хизматининг ҳудуди авто-
уловларнинг техник ҳолати ва тарқалишига қараб, танкерларнинг
муқаррар равишда бўш югуришлари амалга оширилади.
Нефт транспортининг ҳар хил турлари қуйидаги кўрсаткичлар
бўйича таққосланади: иқтисодиёт, нефтни ташиш учун капитал
қўйилмалар ва фойдаланиш харажатлари, металлга инвестициялар
ва бошқалар. Транспорт турини танлаш юқоридаги харажатларни
минималлаштириш вариантларини техник ва иқтисодий таққослаш
орқали амалга оширилади. Хавфсизлик стандартлари доимий
равишда кучайиб боришмоқда.
Магистрал қувур йўллари келгусида узайтирилиши режалаш-
тирилган. Нефт ва газ ташишнинг қувур йўли кўрсаткичларининг
ўсиш суръати 2017 1илда 2016 йилга нисбатан 4,7% профицит би-
лан 104,7%ни ташкил этган бўлса, 2018 йилга келиб бу кўрсаткич
2017 йилга нисбатан 11,2% профицит билан чиққан. 2019 йилда эса
112,1%ни ташкил этган. Қувурлар орқали юк айланмасининг ўсиш
суръатлари кўрсаткичлари транспортда ташилган юкларнинг кўр-
саткичидан йилларига мувофиқ йироқ эмас. Яъни, 2017 йилда
104,7%, 2018 йилда 111,4%, 2019 йилда 112,5% ўсиш суръатини
ташкил этди.
Магистрал қувур йўллари орқали ташилган газ 2018 йилда
2017 йилга нисбатан 8%, 2019 йилда эса 5%га ошган. Бу кўрсаткич-
ларнинг ошишида магитсрал қувурларнинг узунлигини узайтириш
ва йўлларини тиклашга бўлган эҳтиёжини оширади. Нефт юкларига
келганда суръати пасайиб борган. Бунда эса бошқа турдаги транс-
портлар орқали етказилишини сабаб қилиб келтириш мумкин. (2
расм)
937
Do'stlaringiz bilan baham: | 
