Omonulla madayev o zbek xalq og'zaki ijodi

Dostonlar tasnifi. 
0 ‘zbek dostonchiligi ijro usuliga ko‘ra xilma-xil 
ko‘rinishga ega ekanini ко‘rib chiqdik. Taniqli olimlar V.M.Jirmunskiy,
H.T.Zarifov, M.Saidov, T.Mirzaev, B.Sarimsoqovning o ‘rganish natijala- 
riga ko‘ra dostonlar mazmunan ham maqol, ertak, qo‘shiq singari turlarga 
bo‘linadi. Olimlarimiz tasniflarida farqlar borligini qayd qilgan holda, 
umuman, dostonlarni mazmunan quyidagi turlarga bo‘lishni ma’qul 
hisoblaymiz:
1. Qahramonlik dostonlari (“Alpomish”).
2. Ishqiy-romanik dostonlar (“Ravshan”, “Kuntug‘mish”).
3. Jangnoma dostonlari (“Yakka Ahmad”).
4. Kitobiy dostonlar (“Oshiq G‘arib va Shohsanam”, “Sayyod va 
Hamro”).
5. Tarixiy dostonlar (“Oysuluv”).
169

---

Yuqoridagi tasnifning asosini dostonlarda tasvirlangan voqealaming 
mohiyati belgilaydi. Avvalo, sevgi-muhabbat, qahramonlik, sarguzasht, 
jang lavhalari aks etmagan dostonlaming o ‘zi yo‘q. Qaysi dostonni eshit- 
mang yoki o‘qimang, albatta, asar qahramoni mardligi, jasorati bilan biz- 
da hurmat qozonadi. Albatta, u kimnidir sevadi va uzoq safarga otlanadi. 
Ammo shunga qaramay, asaming umumiy mazmuni zaminida muayyan 
mavzu yetakchi hisoblanadi. Masalan, “Alpomish” dostonini olaylik. 
Doston farzandsizJik motivi bilan boshlanadi. Lekin aynan shu motlv 
“Kuntug‘mish’\ “Oshiq G ‘arib va Shohsanam”, “Tohir va Zuhra” doston- 
larida ham bor. “Alpomish”da Hakimbek qalmoq yurtiga ко‘chib ketgan 
Barchinni olish uchun safarga otlanadi. Safar motivi “Ravshan”, 
“Kuntug‘mish” dostonida ham bor. “Nigor va Zamon” dostonidagi safar 
ma’shuqani olib kelishga baglshlanmasa ham, Hasan podshohning Nigor 
qizini uzatishga roziligida G'irotni olib kelish sharti bilan bog‘lanadi. 
Demak, safar ham dostonlarda ko‘p uchraydi. Ammo “Alpomish” dosto­
nida Barchinga uylanish maqsadi Hakimbek safarida yetakchidek tuyil- 
gani bilan asosiy masala Boysari bosh bo‘lgan va Qo‘ng‘irotdan ko‘ch- 
gan aholini o ‘z yurtiga qaytarishdan iborat edi. Bu esa xalqni birlash- 
tirish, yurt mustaqilligini ta’minlashdan iborat qahramonlik eposining 
asosiy belgilaridan hisoblanadi. Shuning uchun olimlar dostondagi mu- 
habbat, jang, safar motivlarini inkor qilmagan holda “Alpomish”ni