Omonulla madayev o zbek xalq og'zaki ijodi

Anonimlik. 
Anonimlik asar muallifi nomining ma’lum emasligi 
demakdir. Xalqimiz og‘zaki ijodidagi yuzlab ertak va dostonlarni birinchi 
bo‘lib aytgan ijodkor nomi anonimdir. Xalq qo'shiqlari, maqollari, to- 
pishmoqlari ham bizga ma’lum bo‘lmagan bobo-momolarimiz tomonidan 
yaratilgan. Ammo ular, biz avval aytganimizdek, o ‘z ismlarining saqlanib 
qolishini xohlamaganlar. Keyinchalik esa asami birinchi yaratgan va 
aytgan shaxs nomining yoddan ko'tarilishi ham an’anaga aylangan. 
Ammo xalq og'zaki ijodidagi anonimlik bilan yozma adabiyotdagi asar 
muallifi nomining ma’lum emasligi mutlaqo boshqa-boshqa tushuncha- 
lardir. Og'zaki ijodda anonimlik oddiy holat bo'lsa, yozma adabiyotda 
adib nomining yo'qligi tasodif hisoblanadi. Masalan, “Yusuf va Zulayxo”, 
“Gul va Navro'z” dostonlarini yozgan shoirlar nomi ma’lum bo'Imagan 
taqdirda ham, bu asarlar og'zaki ijod namunasi hisoblanmaydi. Chunki 
ulaming matni og'zaki adabiyot an’anasiga mos kelmaydi.
Shunday qilib, og'zaki ijoddagi anonimlikni xalq farzandlarining o'z 
millatiga xolis va beminnat xizmat qilishi namunasi sifatida qadrlash 
maqsadga muvofiqdir.
Xalq og'zaki ijodining yana bir xususiyatini shartlilik deb belgilash 
mumkin. Bu xususiyat folklorshunoslar tomonidan yetarli tadqiq etilma- 
ganligini mavzu boshida aytib o'tganmiz. Shartlilik xalq og'zaki ijodi 
asarlarida ijrochilar tomonidan aytilgan fikmi muhokamasiz qabul qilish 
bilan bog'lanadi. Bunday tasvirlarda tinglovchi “Nega?” degan savolni 
bermagan, yoki xayoliga ham keltirmagan. Tinglovchi baxshidan doston­
ni mahorat bilan ijro etishni kutgan, talab qilgan, ammo shu bilan birga 
baxshining ham inson ekanligini, uni ba’zan kechirish lozimligini ham 
unutmagan. Bunday paytlarda tinglovchi baxshini ortiqcha savollar bilan 
qiynamagan. Masalan, Muhammadqul Jonmurod o'g'li Po'lkan aytgan 
dostonning nomi “Temirxon Poshsho” deb ataladi. Dostondagi voqealar
34

---

davomida esa Temirxon poshsho deyarli ishtirok etmaydi. Yoki Jo‘ra 
Eshmirza o'g'li ijro etgan “Malla savdogar” dostonida ham Malla savdo- 
gar voqealar tizimida yetakchi qahramon sifatida namoyon bo‘lmaydi. 
Ammo baxshiga “Nega dostonning nomini shunday atadingiz?” - deb 
iavol berish odobdan hisoblanmagan va doston shartli ravishda shunday 
atalavergan. Go‘ro‘g‘li turkumi dostonlarida, ko'pincha, G‘irot, G'irko'k 
nomlari chalkash keladi. Lekin buning sababi ham aniqlanmaydi. 
“Alpomish” dostonida Hakimbek qalmoq yurtida yetti yil zindonda 
yotadi. Oxirgi muddatdagina Kayqubod unga qo‘y tashlab turadi. Ammo 
y^tti yil zindonda inson ovqatsiz, suvsiz qanday yashashi mumkin degan 
savolni hech kim bermaydi. Bu o'rinda ham voqea baxshi tomonidan 
qanday bayon etilsa, shundayligicha qabul qilinaveradi. Natijada, xalq 
og‘zaki ijodi asarlarining ijrosidan tinglovchi ma’naviy lazzat olgan, qah- 
ramonlaming xatti-harakatlarini baholagan, muhokama qilgan, o'ziga 
namuna deb bilgan, ammo ayrim masalalarga ortiqcha sinchkovlik bilan 
ahamiyat bermagan. Ehtimol, shartlilik belgisi xalq og'zaki ijodi asarlarini 
e’zozlashda o'ziga xos o'lchov bo'lib xizmat qilgan bo'lishi ham mumkin.