Túrkstan jadidshileriniń eń úlken wákilleriniń biri Behbudiy Xorezmde hám
Qaraqalpaqstanda da boladi.
Túrkstan jadidlik háreketiniń jáne bir úlken wákili Sufi-Zada 1910-1916-
jillari Qońiratta bolip oqiwshilar
ǵ
a jańa usilda sabaq beredi.
Xamza Hakimzada Niyaziyde Xojelide, Qońiratta hám Shimbayda boladi.
Abdirawf Fitrat 1886 jili Buxarada sawdager semyasinda tuwiladi. Baslawish
talimdi awilliq mektepte aladi. Soninan Mir Arab medresesinde oqiydi.
1909 jili Buxara “Xayriya jamiyetinin” jollamasi menen Stambulga barip 4
jil oqiydi
Fitrat Buxaraga kelip jadidshilik xareketin en jaydiradi. 1918-jili ol
Tashkentke
kelip
Munavvar
qori
Abdurfshidxanovtin
bashiliginda
sholkemlestirilgen Turkstan universitetinin
tayarliq boliminde, Samarqand
Mamleketlik universitetinde, Tashkent pedinstitutinda sabaq beredi.
Sabaq beriw menen birge Kayum Ramazanov ham Shakirjon Raximiy menen
birgelikte “Ana tili” sabaqligin jazadi. Ol 1922-jili Buxara Xalq Respublikasinin
bilimlendiriw ministri bolip jumis isleydi.
Ozbek, tajik, turkmen, jergilikli evrey milleti balalari ushin sabaqliqlar
jazadi.
Ol ozinin pedagogikaliq koz qaraslarinda fizikaliq tarbiyaga, azadaliqqa,
gozzal minez-qulqli balalardi tarbiyalawga ayriqsha itibar qaratadi. 1937-jili
repressiya qurbanina aylanadi.
Maxmudxoja
Bexbudiy
1874-jili
10-martta
Samarqandta
ruxaniy
shanaraginda duniyaga keledi. Onin tiykargi shigisi Xoja Axmed Yassauiyge barip
taqaladi. Ol 6-7 jaslarinda dayisi Muxammad Siddiq
jardeminde oqiw-jaziwdi
uyrenedi.
1893-jili onin atasi Bexbudxoja qaytis boladi. Shanaraqti bagiw
Maxmudxojanin payina tiyedi. Sol waqitlarda onin dayisi Muxammed Sidiq Qazi
lawaziminda isleydi. Ol Maxmudxojani mirza lawazimina tayinlaydi.
Bexbudiy 1889, 1900, 1914 jillarda dunya gezip janede kobirek turmisliq ham
teoriyaliq bilimlerge iye boladi. Ol oz uyinde mektep ashadi. Balalardi biypul
oqitadi. Jaslardi diniy bilimler menen birge aniq panlerdi oqitiwga, jergilikli xaliqti
ilim-bilimli qiliwga xareket etedi.
1918-jili Samarqandta “Musirman isshi-diyxanlar awqami” duzilgende
Bexbudiy bilimlendiriw komissari etip tayinlanadi.
Usi waqitlarda ol oqiw planlarin duziw, jana sabaqliqlardi jaratiw islerin en
jaydiradi.
Bexbudiy 1913-1914-jillarda “Samarqand” gazetasin, 1914-1915-jillarda
“Ayna” jurnalin, 1918-jili baslawish klasslar ushin “Jana esap”
sabaqligin jazip
baspadan shigaradi.
Oni 1919-jili Shaxrisabzde Buxora amiri hameldarlari jadid ham
bolsheviklerdin jansizi dep ayiplap qamaqqa aladi. Eki aydan keyin Qarshi begi
Togaybek tarepinen oltiriledi.
Ol ólimi aldinan qaldir
ǵ
an wásiyatinda «Eger biziń ómirimiz a
ǵ
artiwshiliq
isleri hám xalqtiń baxt-saadati ushin kerek bolsa, oni úlken quwanish penen
qarsi
alamiz Múmkinshiligi bol
ǵ
anshelli jaqsi-jaqsi mekteplerdi ashiw, sonday-aq
bilimlendiriw hám xaliqtiń baxt-saadatin támiyinlew biz ushin háykel boladi»
deydi
Bexbudiydiń pikirinshe jaslar
ǵ
a tálim hám tárbiya beriwde milliy úrp-
ádetlerdi saqlaw ushin milliy shekleniwge berilmew kerek. Soniń ushinda ol bilay
dep jazadi; «stolda otiriw, qasiq hám shanishqidan paydalaniw medal` ta
ǵ
iw,
kúnniń issisinda jalańbas júriwdi kápir dep esaplaytu
ǵ
inlar qátelesedi.
Egerde
usinday qátelesiwler bola berse jer júzinde birde-bir musirman qalmaydi» deydi
Jánede oniń kórsetiwi boyinsha «shlyapa hm shapkalardi, evropasha
kiyimlerdi kiyiw heshqanday islam sháriatina ziyan keltirmeydi. Buni inkar
etiwshiler Rasul sunneti, tariyxiy úmmetten xabarsiz adamlar»
Xamza Xakimzada Niyaziy ózbek xalqiniń tuń
ǵ
ish pedagoglarinan sanaladi.
Ol 1889-jili 6-martta Qoqand qalasinda táwip shańara
ǵ
inda dúńya
ǵ
a keledi. Ol
óziniń oqiw
ǵ
a bol
ǵ
an qizi
ǵ
iwshili
ǵ
i sebepli 12 jasinda-aq toliq xat sawatli bolip
jetilisedi. 1906-jili medresege kirip oqiydi.
Biraq medresedegi tálim Xamza
ǵ
a jaqpaydi. Soniń ushin ol ózbetinsh e
Lutfiy,
Alisher Nawayi, Gulxaniy, Muqimiy, Furqattiń shi
ǵ
armalarin qunt penen
úyrenedi.
Xamza 1911-jili Qoqandtiń Hojibek guzarinda mektep aship, jetim hám
kámba
ǵ
al balalardi ózi oqitadi. Oqiwshilar ushin «Jeńil ádebiyat» hám «Oqiw
kitabi» oqiw qollanbalarin jaratadi. Oniń bul háreketleri hámeldarlar
ǵ
a jaqpaydi.
Oniń ashqan mektebin jawip taslaydi.
Xamza 1913 jildiń fevral` ayinda shet ellerge ketedi. Ol Aw
ǵ
anstan,
Hindistan, Mákke, Madina, Siriya, Beyrut, Stambul, Odessa qalalarinda boladi.
1914-jildiń baslarinda Qoqandtqa keledi. 1915-jili Shaximardanda mektep ashadi
hám mu
ǵ
allimler tayarlaytu
ǵ
in kurstida shólkemlestiredi. Usi mektep hám kurs
xalq mektepleriniń dáslepki kórinisleri edi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
